تفسیر اجتماعی قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

«تفسیر اجتماعی» یکی ازگرایش‌های مهم و اثرگذار تفسیر قرآن کریم در دورۀ معاصر است. این رویکرد را در طبقه‌بندی انواع تفاسیر، ذیل تفسیر موضوعی قرار می‌دهند و تفسیر موضوعی مبتنی بر موضوع خاص و کوشش بشری در فهم روشمند قرآن کریم است. ضمن اینکه این روش تفسیری ذیل جامعه‌شناسی قرار می‌گیرد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4118338/%D8%A8%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%D9%85%D9%86%D8%AF-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA  . 3-4-بنابر تفسیر اجتماعی، قرآن تاریخمند نیست]</ref> نقطۀ تمرکز این اندیشه و گرایش، تحول اندیشۀ مفسران از دیدگاه فردی و اخروی به دیدگاه اجتماعی است. بر این اساس، آنان در پی ارائۀ راه حل مشکلات مادی و معنوی جامعۀ از تفسیر قرآن هستند. در این گرایش، تفسیرهایی به وجود ‌آمده‌اند که راه و رسم زیستن حیات معنوی را در ابعاد مختلف اجتماعی نشان داده‌اند و در تکاپوی طرح پرسش‌ها و شبهه‌ها و پاسخ‌هایی بوده‌اند که این کتاب را مبنای تدوین قوانین و اصول حاکم بر جامعۀ قرار می‌دهد.<ref>. المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص ۱۴۳.</ref> در رویکرد اجتماعی، همه آیات قرآن کریم حتی آیاتی که مرتبط با فرد هستند به یک معنا با مباحث اجتماعی پیوند دارند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4041663/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D9%84%D8%A7%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1%DB%8C-%DA%86%D9%87-%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%A7%D8%AA%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%AF . 3-17-تفسیر اجتماعی و تلاش‌های تدبری چه اشتراکاتی دارند؟]</ref> گرایش یا رویکرد تفسیر اجتماعی به حق مهم‌ترین تحول در تاریخ تفسیر قرآن کریم است و در طی ۱۵ سده که از نزول قرآن می‌گذرد هرگز تفسیر با چنین تحولی مواجه نبوده است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4041619/%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AF%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF%DB%8C%C2%A0%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D8%B5%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 . 3-6-سیدجمال‌الدین اسدآبادی؛ بنیانگذار تفسیر عصری اجتماعی قرآن]</ref> محمد عبده، اين رویکرد را مقصود اصلی قرآن می‌دانست و مباحث ديگر را تابع آن و يا ابزارهای تحصيل اين هدايت و سعادت می‌شمرد.<ref>. المنار، ج،۱ ص۱۷-۱۸.</ref>  

تعاریف: 1

معنای لغوی:

«تفسیر» در لغت از ماده «فَسَّرَ» به معنی «کشف و پرده‌برداری از معنای لفظ و ظاهر کردن آن» است<ref>. مجمع البحرین، ج۳، ص۴۳۸.</ref>

معنای اصطلاحی:

«تفسیر» در اصطلاح به معنای پرده‌برداری از ابهاماتِ کلمات و جملات قرآن و توضیح مقاصد و اهداف آن‌ها است.<ref>. درس‌نامه روش‌ها و گرایش‌های تفسیری، ص۲۳.</ref>

کامل‌ترین تعریفی که تاکنون برای «تفسیر اجتماعی» ارائه شده است تعریفی است که دکتر ایازی در کتاب «المفسرون حیاتهم و منهجهم» آورده است. ایشان تفسیر اجتماعی را به دوگونه تعریف نموده: الف) «اجتماع‌گرایی تفسیر» که از این منظر، تفسیر اجتماعی به معنای تفسیر آیات متناسب با سیر تبیین مفاهیم قرآن با صبغه اجتماعی است که ناظر بر ابعاد وجودی انسان و تحولات جامعه است. از این تعریف می‌توان با عنوان اجتماع گرایی تفسیر هم یاد کرد. ب) تفسیر بر اساس دانش اجتماعی. در این گرایش، مفسر در تلاش است بین هدف دینی و اهداف اجتماعی و علوم انسانی رابطه و همگونی برقرار نماید.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3588512/%D8%B4%DB%8C%D9%88%D9%87-%D8%A8%D9%87%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B1%D9%81%D8%B9-%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C . 3-31-شیوه بهره‌گیری از قرآن برای رفع آسیب‌های اجتماعی]</ref>

تاریخچه:

به صورت کلی اولین کسانی که گام مؤثری در این زمینه برداشتند سیدجمال‌الدین اسدآبادی (۱۲۵۴ـ۱۳۱۴ق) و شاگردش شیخ محمد عبده (۱۲۶۶ـ۱۳۲۶ق) شناخته می¬شوند. <ref>[https://iqna.ir/fa/news/4043333/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85 0.  3-1-دستاوردهای تفسیر اجتماعی قرآن برای جهان اسلام]</ref> در واقع اولین آغازگران تفسیر اجتماعی، فعالان سیاسی بودند که در تلاش برای کارآمدی قرآن کریم در حل چالش‌های فردی و اجتماعی برآمدند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4041663/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D9%84%D8%A7%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1%DB%8C-%DA%86%D9%87-%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%A7%D8%AA%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%AF . 3-17-تفسیر اجتماعی و تلاش‌های تدبری چه اشتراکاتی دارند؟]</ref>

عوامل پیدایش تفسیر اجتماعی

شاید مهمترین عوامل پیدایش نگاه اجتماعی به قرآن در زمان معاصر پاسخگویی به نیازهای جدید، دفاع از ساحت دین در برابر اندیشه‌های ضد دینی و حتی تاثیرپذیری مفسران از جنبش‌های اصلاح‌طلبانه و جایگاه ویژه قرآن در تفکر اصلاحی مسلمین و شخصیت‌های اجتماعی مفسران معاصر است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4102950/%D8%AF%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86-%D9%87%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%A8%D8%B1%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D9%88%D8%AF . ایکنا: 3-2-دومین همایش بین‌المللی تفسیر اجتماعی قرآن در جهان اسلام برگزار می‌شود ]</ref>مسلمانان وقتی مشاهده کردند که اروپاییان به مدد علوم جدید به اوج ترقی رسیده‌اند و دنیای جدیدی را رقم زده‌اند و زندگی گواراتری نسبت به دیگران پیدا کرده‌اند دنبال این رفتند که بفهمند چگونه آنها پیشرفت کرده‌اند و ما عقب افتاده‌ایم و همین عامل و انگیزه‌ای برای شکل گرفتن تفسیر اجتماعی و پس از آن تفسیر سیاسی قرآن شد<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4050724/%D8%B9%D9%82%D8%A8-%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D9%84%DB%8C%D9%84-%D8%B4%DA%A9%D9%84%E2%80%8C%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%88-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 .  3-7-عقب ماندن از اروپاییان؛ دلیل شکل‌گیری تفسیر اجتماعی و سیاسی قرآن]</ref>

ویژگی تفسیر اجتماعی:

تطبیق و پیاده سازی آیات قرآن بر مسائل و امور روزمره زندگی و ساده نویسی دو مورد از مهم¬ترین ویژگی¬های تفسیر اجتماعی است. <ref>. تفسير المراغی، ج ۱ صص ۳-۴.</ref>

ویژگی‌های عام مفسر اجتماعی:

_ مفسر اجتماعی با قوۀ اجتهاد به تبیین مفاهیم و نظریه‌های قرآنی می‌پردازد.

_ مفسر اجتماعی آگاه به مسائل و تحولات اجتماعی است.

_ مفسر اجتماعی از شبهات و مسائل کلامی جدید آگاه است.

_ مفسر اجتماعی برای تطبیق نص با اوضاع و تحولات و نیازهای جامعه می‌کوشد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3699220/%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%84-%D9%88-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85 . 3-8-سیدجمال و تفسیر اجتماعی قرآن کریم]</ref>

_ مفسر اجتماعی به آموزه‌های تربیتی و ارشادی قرآن توجه خاص داشته‌اند.

_ مفسر اجتماعی معمولاً از بیانی شیوا و ساده استفاده کرده‌اند تا [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1 تفسیر] برای عموم مردم (سطح متوسط جامعه) قابل استفاده باشد.

_ مفسر در گرایش اجتماعی، روحیه‌ای اجتماع گرایانه دارد و [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%A2%DB%8C%D8%A7%D8%AA آیات] قرآن، [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%A7%D8%AD%DA%A9%D8%A7%D9%85 احکام] اسلامی را از زاویه فردی نمی‌بیند.

رویکردهای تفسیر اجتماعی:

مبنا و روش‌شناسی تفسیر اجتماعی

تفسیر اجتماعی مبتنی بر اندیشه‌های اجتماعی <ref>[https://iqna.ir/fa/news/4118338/%D8%A8%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%D9%85%D9%86%D8%AF-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA . 3-4-بنابر تفسیر اجتماعی، قرآن تاریخمند نیست]</ref> و بهره‌گیری از عقل است. اگر نقش عقل را تضعیف کنیم، بسیاری از مباحث اجتماعی از بین می‌رود. مبنای دیگر هم این است که برخی می‌گویند در قرآن تمامی نیازها وجود دارد ولی ما معتقدیم که قرآن در تمام نیازهای هدایتی انسان جامعیت دارد، یعنی اگر هر انسانی در هر زمان و مکانی به هر نوع هدایتی نیاز داشته باشد، پاسخ آن در قرآن وجود دارد که صریح یا نیازمند تعمق و تدبر است. <ref>[https://iqna.ir/fa/news/3980493/%D8%B9%D9%82%D9%84-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%A8%D8%B1%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF . 3-9-عقل نقش برجسته‌ای در تفسیر اجتماعی قرآن دارد]</ref> عمده‌ترین مبانی گرایش اجتماعی در تفاسیر معاصر را می‌توان به دو دسته مبانی نظری و مبانی کاربردی تقسیم کرد. از جمله مبانی نظری می‌توان به تقریر و تایید ذاتی و فطری بودن روحیه اجتماعی انسان و هم چنین، حیات و اصالت جامعه در برابر اصالت فرد اشاره کرد. مبانی کاربردی نیز عبارتند از تاکید بر وجود احکام و آموزه‌های اجتماعی در قرآن و تاکید بر اهتمام قرآن نسبت به اصلاح اجتماعی علاوه بر اصلاح فردی.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3588512/%D8%B4%DB%8C%D9%88%D9%87-%D8%A8%D9%87%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B1%D9%81%D8%B9-%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C . 3-31-شیوه بهره‌گیری از قرآن برای رفع آسیب‌های اجتماعی]</ref>

عنوان تفسير اجتماعی را می‌توان دارای دو مفهوم دانست: الف) تفسيری كه مفسر در آن قصد دارد در احوال بشر، ادوار، خاستگاه‌های اختلاف احوال، قوت و ضعف، پيشرفت و انحطاط، ايمان و كفر و... پژوهش كند و آن گاه از اين راه به هدايت و اصلاح مردمان بپردازد. مفسر در اين روش تفسيری به جامعه‌شناسی و تاريخ نظر دارد.  

جایگاه علمی تفسیر اجتماعی

تفسیر اجتماعی که شاخه‌ای از [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C تفسیر اجتهادی] با گرایش اجتماعی است به معنای [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%AE%D8%B6%D9%88%D8%B9 خضوع] در برابر مفاهیم اجتماعی و نیازهای واقعی عصر حاضر است. [http://fa.wikifeqh.ir/%D9%85%D9%81%D8%B3%D8%B1 مفسر] در این روش تلاش می‌کند بین نظریه [http://fa.wikifeqh.ir/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] در زمینه مسائل اجتماعی، با هدف اجتماعی، هماهنگی برقرار نماید<ref>. المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص۵۳.</ref>و در جنبه‌های مختلف اجتماعی از مسائل اعتقادی گرفته تا مسائل اقتصادی، سیاسی، اخلاقی و حقوقی، به ارایه نظریه و تئوری می‌پردازد و مشکلات را پیش‎بینی می‌کند و به [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%B4%D8%A8%D9%87%D9%87 شبهات] مختلف پاسخ می‌دهد. [http://fa.wikifeqh.ir/%D9%85%D9%81%D8%B3%D8%B1 مفسر] در این [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1 تفسیر] از موضعی متعهدانه و مسئولانه به قضایا نگاه می‌کند و نگران حوادث و تحولات است و از همین روست که همه راه‌حل‌ها را بررسی می‌کند و آن‌چه را مطابق فرهنگ و تعالیم قرآنی می‌یابد، ارایه می‌دهد. <ref>[http://fa.wikifeqh.ir/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C .  فصل‌نامه قرآن‌پژوهی مبین، ص۱۰۱ تا ۱۱۴.]</ref>

ضرورت و دستاوردهای تفسیر اجتماعی قرآن

_ دستاوردهای مهم این نهضت عبارتند از:  

چالش¬های پیش¬روی تفسیر اجتماعی  

از چالش‌های پیش¬¬روی تفسیر اجتماعی اختلاف¬ها در جهان اسلام به جهت تفاوت در نوع تفسیرِ اجتماعی¬_ سیاسی از آموزه‌های قرآنی توسط مفسران است. مانند بحث از نوع تفسیرِ توحید، حاکمیت الهی، مالکیت الهی، خلافت انسان، قوانین شریعت، عدالت، استکبار و استضعاف، اصالت صلح یا جنگ، امر به معروف، شورا، بحث علم و دین، الگوهای پیشرفت و ... . به طوری‌که طیفی از جریانات اسلامی نوگرا، اصلاح طلب و رادیکال با رویکردهای مختلف تحت تاثیر تفاسیر اجتماعی اقدامات و تفکرات خود را مطرح می‌سازند. لذا نگاهی دوباره به این  نهضت تفسیری با رویکردی آسیب‌شناسانه مبتنی بر شناخت ظرفیت‌ها و چالش‌ها از اهمیت خاص برای آینده جنبش بیداری اسلامی در جهان اسلام و به صورت خاص برای ایران اسلامی برخوردار است. <ref>[https://iqna.ir/fa/news/4043333/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85 . 3-1-دستاوردهای تفسیر اجتماعی قرآن برای جهان اسلام]</ref>

تفسیر اجتماعی و اصلاح دینی

8. سایت ویکی فقه.

                                                                    تهیه: منیره السادات مدنی