آیه قبله

آیه قبله؛ به آیه صد و چهل و چهارم سوره بقره آیه قبله میگویند. این آیه تغییر قبله مسلمانان را از بیت المقدس به مسجد الحرام، فرمان می‌دهد.

تغییر قبله در قرآن

پيامبر اكرم(ص)‏ در مدت سيزده سال پس از بعثت در مكه و چند ماه بعد از هجرت در مدينه به امر خداوند متعال به سوى بيت‌‏المقدس عبادت مى‌‏كردند و نماز می‌‌خواندند، بيت‌‌‏المقدس زادگاه حضرت عيسى و قبله يهود و نصارا بود در حالى كه مردم و اهالی شهر مكه در آن زمان برای كعبه اهميت بسياری قائل بوده و آنجا را بتخا‏نه خود قرار داده بودند. هنگامی‌كه پيامبر اكرم به مدينه آمدند و به طرف بيت‌‏المقدس نماز خواندند، يهوديان ساكن در مدينه شروع به بهانه جویى و اعتراض و تبليغ عليه مسلمانان كردند مبنى بر اينكه اينان از خود استقلال ندارند و اينكه به طرف قبله ما نماز مى‏خوانند و اين مطلب دليل بر حقانيت ماست. تمامی اين مسائل، دستاويزى براى سرزنش پيامبر اكرم(ص) شده بود.

پيامبر(ص) از اين موضوع بسيار رنج می‌برد و شب‌ها به انتظار وحى در اين مورد به آسمان چشم می‌دوخت و ساعت‌‏شمارى مى‏كرد. سرانجام يك روز در حالى كه دو ركعت از نماز ظهر را خوانده بود، جبرئيل(ع) مأمور شد كه به وی وحی الهی را نازل كند. وی بازوى پيامبر(ص) را گرفت و روى او را به سوى كعبه گرداند. و اين آيه شريفه را از سوی پروردگار به وی ابلاغ كرد: «قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّیَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَیْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوْتُواْ الْكِتَابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ»، «ما [به هر سو] گردانيدن رويت در آسمان را نيك مى‏بينيم پس [باش تا] تو را به قبله‏اى كه بدان خشنود شوى برگردانيم پس روى خود را به سوى مسجدالحرام كن و هر جا بوديد روى خود را به سوى آن بگردانيد در حقيقت اهل كتاب نيك مى‏دانند كه اين [تغيير قبله] از جانب پروردگارشان [بجا و] درست است و خدا از آنچه مى‏كنند غافل نيست» سوره بقره، آيه ۱۴۴. مسجدی به يادبود مسجد قديمی در مدينه احداث شده و يادآور لحظات شكوهمند تغيير قبله مسلمانان از بيت‌المقدس به كعبه است. لحظاتی برای خود يادگار دارد كه پيامبر عظيم‌الشأن پس از نزول وحی بر ايشان، در حالی‌كه نصف نماز را به قبله بيت المقدس اقامه كرده بودند، نصف ديگر آن را به امر خداوند درست از شمال به جنوب برگشته و به خانه خدا و كعبه، آمال مسلمانان ادا فرمودند و بدين ترتيب بود كه قبله مسلمانان در همان مكان و در همان زمان تغيير كرد و حكمت نام‌گذاری اين مسجد به مسجد ذوقبلتين بر همين مبناست.

علل تغییر قبله از بیت المقدس به مکه

نماد خداگرایی: کعبه، قدیمی‌ترین مرکز توحید و خداشناسی بر روی زمین و نماد وحدت در پرستش و آفرینش است که از آدم(ع) تا خاتم(ص) به سوی یک خدا گرویدند و تأکیدی بر این است که اسلام، یگانه آیین برگزیده پس از ارسال آخرین فرستاده و نیز سمبل بازگشت همه انسان‌ها در هر جا و مکانی به سوی خداست. نمازی که رو به سوی کعبه اقامه می‌شود، باعث تجدید خاطره ایثارگری و شرک‌ستیزی حضرت ابراهیم خلیل(ع) است، تا بدین وسیله تنفر از کفر و شرک پیوسته در دل‌ها زنده بماند و مسلمانان لحظه‏‌ای از ابراز نفرت و برائت از کافران و مشرکان غافل نباشند.تعیین مرزهای اعتقادی مسلمانان: پیروان همه ادیان الهی به بیت‌المقدس توجه داشتند و رسالت پیامبر(ص) که همسو با رسالت انبیای پیشین بود، متمایز‌‌ شدن از مشرکان را ـ ‌که کعبه، مکان مقدسِ بت‌هایشان بود‌ ـ ایجاب می‌کرد؛ اما لجاجت و خرده‌گیری‌های آزار دهنده یهود و انکار شدید رسالت آن حضرت، رسول اکرم(ص) را بر آن داشت تا علاوه بر تفاوت‌های آیین دین اسلام با یهودیت و مسیحیت، چه در قلمرو جهان‌شناسی و چه احکام عملی، مسلمانان را به عنوان امتی مستقل از یهودیان، معرفی کند و روی خود را از قبله آنان ـ که نشانه سوء استفاده‌های تبلیغاتیشان بود ـ بگرداند؛ همچنان‌که خداوند می‌فرماید: «ما به هر سو گردانیدن رویت در آسمان را می‌بینیم و ... .»

مهم‌ترين دليلی كه خداوند برای تغيير قبله بيان می‌كند، آزمودن اقتداكنندگان به پيامبر بود تا مشخص شود چه كسانی ايمان قوی‌تری دارند و در در دين خود ثابت قدم هستند. يكی ديگر از دلايل تغيير قبله اين بود كه ديگر اقوام يهود و مسيح بهانه‌ای برای تمسخر مسلمانان نداشته باشند، چراكه دائماً مسلمانان را جهت نداشتن قبله مخصوص می‌آزردند. اين آيه می‌گويد خداوند به دعاهای پيامبر(ص) برای تغيير قبله و سلب بهانه از غيرمسلمانان مورد توجه قرار داده و كعبه را كه زادگاه پيامبر اكرم(ص) بود، به عنوان قبله مسلمانان اعلام می‌كند و نيز متذكر می‌شود پذيرش اين فرمان جز برای هدايت‌شدگان دشوار خواهد بود.

يكی ديگر از علل مهم تغيير قبله اين است كه، از آنجا كه خانه كعبه در آن زمان كانون بتهای مشركان بود، دستور داده شد مسلمانان موقتاً به سوی بيت المقدس نماز بخوانند و به اين ترتيب صفوف خود را از مشركان جدا كنند.

اما هنگامی كه به مدينه هجرت كردند و تشكيل حكومت و ملتی دادند و صفوف آنها از ديگران كاملا مشخص شد، ديگر ادامه اين وضع ضرورت نداشت در اين هنگام به سوی كعبه قديمی‌ترين مركز توحيد و پر سابقه‌ترين كانون انبياء باز گشتند.

بديهی است هم نماز خواندن به سوی بيت المقدس برای آنها كه خانه كعبه را سرمايه معنوی نژاد خود می دانستند مشكل بود و هم باز گشت به سوی كعبه بعد از بيت المقدس بعد از عادت كردن به قبله نخست.

مسلمانان به اين وسيله در بوته آزمايش قرار گرفتند، تا آنچه از آثار شرك در وجودشان است در اين كوره داغ بسوزد و پيوندهای خود را از گذشته شرك آلودشان ببرند و روح تسليم مطلق در برابر فرمان حق در وجودشان پيدا شود.

اصولا همانگونه كه گفتيم خدا مكان و محلی ندارد، قبله رمزی است برای وحدت صفوف و احيای خاطره‌های توحيدی و تغيير آن هيچ چيز را دگرگون نخواهد كرد، مهم تسليم بودن در برابر فرمان او و شكستن بتهای تعصب و لجاجت و خودخواهی است.

يكی ديگر از مواردی كه در مورد تغيير قبله بايد به آن اشاره كرد اين است كه پيامبر اكرم (ص) وقتی كه در مدينه بودند چون می خواستند صفوف مسلمين از مشركان كه به كعبه اهتمام می‌ورزيدند جدا شود، لذا به بيت المقدس متوجه شدند و همين كه به مدينه آمدند، در مرحله اول به طرف بيت المقدس نماز خواندند، ولی خواستار تغيير قبله شدند كه اين امر به واسطه اين بود كه يهوديان مسئله قبله را به عنوان دستاويزی قرار داده بودند و از اين امر سوء استفاده می‌كردند و اين در حالی بود كه يهود و نصارا در كتاب‌های دينی خود خوانده بودند كه پيامبری خواهد آمد كه به دو قبله نماز می خواند، همچنان كه قرآن نيز به اين مساله اشاره دارد.

مخالفان تغییر قبله

۱. یهودیان: چون آنان «نسخ» در احکام را جایز نمی‌دانستند و برای احکام، ابدیت قائل بودند، فکر می‌کردند بیت‌المقدس، قبله همیشگی مسلمانان خواهد بود و پیامبر نمی‌تواند از آن منصرف شود؛ اما خداوند به آنان پاسخ داد: «دست خدا در تکوین و تشریع باز است»و «شرق و غرب عالم از آنِ خداست.» هنگامی که نماز‌ گزاردن به سوی کعبه، همسویی با مشرکان محسوب می‌شود، خاتم انبیا(ص) را به ‌گزاردنِ نماز‌ به سوی بیت‌المقدس(جایگاه ادیان توحیدی) مکلف کرد و زمانی که صفوف مسلمانان از مشرکان باز شناخته شد، به غرور یهودیان خاتمه داد.

۲. مشرکان مدینه: مشرکان مدینه پس از تغییر قبله گفتند که محمد، به زادگاه و آیین پدران خویش مشتاق است و سر‌انجام روزی به آیین آنان باز می‌گردد.

۳. منافقان مدینه: این گروه در هر شرایطی با تحلیل‌های نادرست و مغرضانه و مطالب بی‌اساس و دور از واقع تلاش می‌کردند، اتحاد و ایمان مسلمانان را متزلزل و آنان را به پراکندگی و تشتت آرا بکشانند.

منابع

خبرگزاری ایکنا