بیضاوی، عبدالله بن عمر
بیضاوی، ناصرالدین عبدالله بن عمر (زیسته در قرن هفتم)؛ مفسر، قاضی، فقیه شافعی و متکلم اشعری. وی صاحب تفسیر «انوار التنزیل و اسرار التأویل» یا همان تفسیر بیضاوی است.
زندگی نامه
ناصرالدین، عبدالله بن عمر بن محمد بیضاوی شیرازی (متوفای 695یا 691- تبریز)، مکنّی به ابوالخیر و ابوسعید و ملقب به ناصرالدین، قاضی، فقیه شافعی، مفسر و متکلم اشعری در سده‌های ۷ و ۸ ق/۱۳ و ۱۴م، است. با گرایش کلامی اشعری که به ویژه ارزشمندی برخی آثار او در زمینه‌های تفسیر اصول فقه و کلام، اسباب اشتهار او را فراهم آورده است. وى از دانشمندان و اساتيد بزرگ آذربايجان و در شيراز قاضى القضاة بوده است.
او از آن جهت بيضاوى گويند كه اهل بيضا واقع در حوالى شيراز بوده و تاريخ نويسان و دانشمندان علم انساب وى را از نژاد فارس مى‌دانند نه عرب. شايد مهارت وى در زبان فارسی اين مطلب را تقويت نمايد؛ زيرا همانگونه كه درباره او گفته شده، وی در ادبيات فارسی تسلط فوق العاده‌اى داشته و فارسی را بخوبى مى‌نوشته و سخنرانى مى‌كرده و گاهى نيز به فارسی شعر مى‌سروده است[۱].
بیضاوی در فقه شافعی و در اصول، اشعری بوده و وفات وی نیز در تبریز رخ داده است. گفته شده وی معاصر محقق حلی و خواجه طوسی بوده است که البته میان وفات محقق حلی و خواجه زیاد بوده است که به نظر می‌رسد وی پیر بوده و محقق و علامه حلی در جوانی بوده‌اند[۲].
آثار
برخی از آثار وی عبارتند از:
انوار التنزيل و اسرار التاويل معروف به تفسير بيضاوى؛ ظاهرا این تفسیر، تنها اثر قرآنی او است.
طوالع الانوار در توحيد
منهاج الوصول الى علم الاصول در اصول فقه شافعى
لب اللباب في علم الاعراب در ادبيات عربى
الكافيه در منطق
نظام التواريخ به لغت فارسی
رساله‌اى در موضوعات علوم و تعاريف آن
الغاية القصوى في دراسة الفتوى در فقه شافعى[۳]
وی در تفسیر، کلام، فقه و اصول و تاریخ و بسیاری از رشته‌ها، تالیف داشته و متخصص بوده است؛ بیضاوی شرحی هم بر فصول خواجه طوسی نوشته؛ همچنین کتاب تاریخ مختصری دارد که به فارسی نوشته شده است که طبیعتا به خاطر ایرانی بودن وی به فارسی نوشته است. وی در لغت و اخلاق و ادبیات نیز کتاب دارد[۴].
تفسیر أنوار التنزیل و أسرار التأویل
این تفسیر از تفاسیر مشهور و معروف در اهل سنت است. روش تفسيرى بيضاوى بدين‌ترتيب است كه در آغاز، از نام سوره، جايگاه نزول و تعداد آيات آن ياد مى‌كند و آنگاه به تفسير و تبيين واژه‌ها پرداخته و تفسير را ادامه مى‌دهد.
اين کتاب در حقيقت، در برابر «كشاف» زمخشرى به نگارش درآمده و گرايش به فكر اشعرى از نكات بارز این تفسير است. مطالب تفسير بيشتر برگرفته از «كشاف» زمخشرى و تفسير كبير فخرالدين رازى است. یکى ديگر از منابع مورد استفاده بيضاوى، به‌ویژه در لغت و اشتقاق و بيان دقايق زبانى و ادبى قرآن كريم، تفسير راغب اصفهانى است[۵].
اهمیت تفسیر بیضاوی از آنجا روشن می‌شود که شاید ۵۰ کتاب در مورد این تفسیر نوشته شده است؛ الذریعه در ذیل این تفسیر، ۲۰ کتاب شرح و حاشیه برای این اثر ذکر کرده است. وی این تفسیر را نوشته و نسخه‌ای را به حاکم آن دوره داده است تا بتواند از این طریق جایگاه بالاتری در قضاوت پیدا کند و قاضی‌القضات شود که موفق هم می‌شود؛ ولی به زودی به خاطر عبارت عارفی که نزد حاکم بوده متنبه می‌شود(حاکم از عارف می‌پرسد که درخواست این فردی که تفسیر نوشته چیست؟ و عارف می گوید وی درخواست دارد که قطعه ای از جهنم را به او بدهید تا جهنم شما کوچک شود. زیرا وی تفسیر را برای گرفتن پست و مقام نوشته بود)[۶].
گفتنی است شيخ بهائی که چند كتاب تفسيری دارد، حاشيه بر «تفسير بيضاوی» را نیز تألیف کرده است. اساسا این تفسیر، به دليل مختصر بودن و منظم بودنش، اغلب علمای آن زمان به آن حاشيه می‌زدند[۷].