عبدالکریم سروش: تفاوت میان نسخه‌ها

بیشتر آراء قرآنی سروش مبتنی بر غیروحیانی بودن و تاریخی بودن متن آن است¬که تجربه دینی نام گرفته است. طبق این تئوری پیامبر تنها مبلغ وحی نیست؛ بلکه نقش فاعلی و تولیدگری دارد. پذیرش این تفکر سبب می¬شود که قرآن الهی نباشد و مختص به زمان خاصی شود. در صورتی که قرآن زبان الهی دارد و مختص به فرهنگ و قومیت یا زمان خاصی نیست. نقدهای دیگری بر آراء سروش وارد شده است و آن عبارتنداز: رد ادعای سروش در مورد برخی از روایات همانند روایت تلقيح خرما، عدم پذیرش اقتدارگرایی در پیامبر(ص)، رد شاعر بودن پیامبر(ص) و رد نظریه رویای پیامبرانه که  در آن وحی به مثابه خواب در نظر گرفته شده است.

عبدالکریم سروش از جمله منتقدانی است¬که اظهارنظرها و انتقادات تندی در حوزه الهیات و فلسفه دین داشته است. این انتقادات که امروزه به مثابه روشنفکری دینی شناخته می‌شود نگاهی نقادانه به مثلث دین، سنت و تجدد دارد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3897418/%D8%B1%D9%88%D8%B4%D9%86%D9%81%DA%A9%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D9%87%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%BA%D8%A7%D9%81%D9%84-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D9%86%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D9%81%D9%82%D9%87-%D8%B1%D8%A7-%D9%86%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%87-%DA%AF%D8%B1%D9%81%D8%AA . روشنفکری دینی از الهیات عملی غافل است / نمی‌توان دانش فقه را نادیده گرفت]</ref> آثاری همانند «قبض و بسط تئوریک شریعت»، «صراط ‌های مستقیم» و «بسط تجربه نبوی» از مجموعه آثاری از سروش به شمار می‌آیند که موجب برانگیختن انتقادات تندی در سطح جامعه دینی شده است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3891836/%D8%A7%D9%86%D8%AD%D8%B5%D8%A7%D8%B1-%D8%AA%D9%88%D8%B5%DB%8C%D9%81-%D8%AE%D8%AF%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%D8%A7%D8%B2-%D9%88-%D9%86%D8%A7%D8%B2-%D8%A8%D8%A7-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%B3%D8%AE%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%B2%DB%8C%D8%A8%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85-%D9%88-%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA . انحصار توصیف خدا به «راز و ناز» با جامعیت دین سازگار نیست / سخنان سروش زیبنده علم و عالم نیست]</ref>

آراء عبدالکریم سروش بر چند ادعا استوار است. یکی از ادعاها، «تجربه وحی» است. طبق این تئوری، آيات قرآن مشاهدات پيامبر(ص) است¬. به تعبير ديگر، قرآن گزارش وقايعی است كه خود پيامبر(ص) مشاهده كرده‌اند و نقل كلام خداوند نيست كه مستقيم يا غير مستقيم به او إلقاء شده باشد. ادعای دوم اين است¬كه اين مشاهدات در خواب اتفاق افتاده و نه در بيداری. این ادعا در ادبیات سروش باعث شده تا قرآن به عنوان «خواب‌ نامه پیامبر(ص)» یا «رؤیای رسول الله(ص)» مطرح شود. وی معتقد است که هر بشری به جامعه و زبان خود محدود است و پیامبر(ص) نیز محدودیت‌هایی بشری در قبال وحی داشته است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1259628/%D9%86%D8%B8%D8%B1%D9%8A%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C-%D9%83%D9%87-%D8%B8%D8%A7%D9%87%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D9%86%D9%81%DB%8C-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D9%83%D9%86%D8%AF-%D9%86%D9%82%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D8%AF%D8%B9%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%B4 . نظريه‌ای كه ظاهر قرآن را نفی می‌كند/ نقدی بر ادعای سروش]</ref> از این رو، در منظر وی خواب می¬تواند یک قسمت از وحی باشد؛ ولی مشکل اینجاست که او تمامی وحی را به عنوان خواب در نظر گرفته است<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3931868/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%88%D8%AD%DB%8C-%D9%88-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%A8-%D8%AA%D9%81%D8%A7%D9%88%D8%AA-%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA . قرآن میان «وحی» و «خواب» تفاوت قائل شده است]</ref>.در نتیجه، قرآن به دليل اينكه حكايت خواب است، نيازمند تعبير است و نه تفسير و به همين خاطر وقتی كه قرآن از آسمان و زمين و خورشيد و بهشت و جهنم سخنی می‌گويد، نبايد اين سخنان را به امور واقعی بيرونی تفسير کرد؛ بلكه بايد پی به رمز و راز آن خواب برده شود که به چه چيزی اشاره دارد؛ چرا كه اين خواب‌ها مربوط به عالم واقع نيست.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1259628/%D9%86%D8%B8%D8%B1%D9%8A%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C-%D9%83%D9%87-%D8%B8%D8%A7%D9%87%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D9%86%D9%81%DB%8C-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D9%83%D9%86%D8%AF-%D9%86%D9%82%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D8%AF%D8%B9%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%B4 . نظريه‌ای كه ظاهر قرآن را نفی می‌كند/ نقدی بر ادعای سروش]</ref> طبق نظریه اول، هم لفظ و هم محتوای قرآن کریم، سخن پيامبر اكرم(ص) است و قرآن زبان الهی ندارد و طبق نظریه دوم، قرآن خوابی بوده است که پیامبر دیده است؛ در نتیجه، احتمال خطا در آن وجود دارد.

سروش وحی را مثل تجربه‌های عارفانه و شاعرانه می-داند<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1966238/%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%B4%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D9%88%D8%AD%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%85%D8%AA%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9-%D9%82%D8%B1%D8%A8-%D9%88-%D9%88%D8%B5%D8%A7%D9%84-%DB%8C%D8%A7-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%82 . نقد شبهات در حوزه وحی قرآنی؛ متافیزیک قرب و وصال یا بعد و فراق]</ref>و قائل به تاریخی بودن قرآن است. از نظر سروش، بخشی از قرآن مربوط به تاريخ و فرهنگ حجاز است و عملا نمی¬توان از آن استفاده كرد. طبق این دیدگاه، برخی از داستان¬ها و وقایع قرآنی قابل تعمیم به سایر زمان ها و مصداق¬ها نمی¬تواند باشد. مسائلی همانند آسمان‌های هفت‌گانه، شهاب‌سنگ‌ها، پديده مس شيطان نمونه¬ای از این مباحث تاریخی قرآن است¬که سروش به کاربردی نبودن آن معترف است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1966238/%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%B4%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D9%88%D8%AD%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%85%D8%AA%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9-%D9%82%D8%B1%D8%A8-%D9%88-%D9%88%D8%B5%D8%A7%D9%84-%DB%8C%D8%A7-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%82 . نقد شبهات در حوزه وحی قرآنی؛ متافیزیک قرب و وصال یا بعد و فراق]</ref><ref>[https://iqna.ir/fa/news/3801155/%D9%86%D9%82%D8%AF-%D9%88-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%A2%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%A8-%D9%85%D8%B1%D8%AC%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%B4%D8%AE%D8%B5-%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1%D8%B5 . نقد و بررسی آرای سروش در باب مرجعیت شخص پیامبر(ص)]</ref><ref>[https://iqna.ir/fa/news/3931868/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%88%D8%AD%DB%8C-%D9%88-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%A8-%D8%AA%D9%81%D8%A7%D9%88%D8%AA-%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA . قرآن میان «وحی» و «خواب» تفاوت قائل شده است]</ref><ref>[https://iqna.ir/fa/news/3949496/%D8%B3%D9%86%D8%AC%D8%B4-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88%D8%AD%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%AC%D8%B1%D8%A8%D9%87-%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D9%88%D8%AA%D9%87-%D9%86%D9%82%D8%AF . سنجش انگاره «این‌همانی وحی و تجربه دینی» سروش در بوته نقد]</ref>  

یکی از مهم ترین مدعیات سروش مربوط به اقتدارگرایی در اسلام است. وی معتقد است «پیامبر اقتدارگرا» است؛ همچنین از نظر او در اسلام گزاره¬های محبت و رحمت کم است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3947263/%D8%AE%D9%84%D8%B7-%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%AE%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%B4 . خلط مفهوم «اقتدار» و «اقتدارگرایی» در سخنان سروش]</ref><ref>[https://iqna.ir/fa/news/3945897/%D9%86%D8%B8%D8%B1-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D9%81%D8%A7%D9%82%D8%AF-%D8%A8%DB%8C%E2%80%8C%D8%B7%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D8%B9-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D9%85%D9%88%D8%AB%D9%82-%D8%A7%D8%B3%D8%AA . نظر سروش فاقد بی‌طرفی و ارجاع به منابع موثق است]</ref>

برخی از صاحب نظران و اندیشمندان پاسخ¬ها و انتقاداتی به آراء سروش داشته¬اند. یکی از پاسخ¬هایی که به ادعای سروش داده شده است، رد ادعای تجربه دینی است. طبق آنچه قرآن مطرح كرده است، جبرئيل يا پيامبر(ص) هيچ دخالتی در توليد قرآن نداشته‌اند و لفظ و محتوای قرآن به طور كامل از خداوند صادر شده است و جبرئيل نقش وساطت و پيامبر اكرم(ص) نقش دريافت كننده وحی داشته است. از دیگر دلایل رد ادعای سروش، اعجاز قرآن و عدم تحريف در قرآن است. همچنین، سروش میان خواب و وحی هیچ تفاوتی قائل نشده است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3931868/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%88%D8%AD%DB%8C-%D9%88-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%A8-%D8%AA%D9%81%D8%A7%D9%88%D8%AA-%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA . قرآن میان «وحی» و «خواب» تفاوت قائل شده است]</ref>

علاوه بر این، در پاسخ به ادعای شاعر بودن پیامبر(ص) باید بیان کرد که تجربه‌های شاعرانه درباره وهم، پندار و خيال است و اساسا، در بسياری از موارد با واقعيت همراه نيست و گزافه راه پيدا می‌كند و قرآن نيز از شعر و شاعری خود را بری دانسته است. همچنین، تجربه‌های عارفانه خطا پذیر و مسبوق به سيروسلوك است که با وحی تفاوت دارد. قرآن نیز ادعای شاعر بودن پیامبر(ص) را رد می-کند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3945719/%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AB-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C . شاهدی بر شناخت حداقلی سروش از تراث اسلامی]</ref> همچنین، در پاسخ به ادعای سروش در مورد تاریخی بودن قرآن¬ باید بیان داشت¬که بسیاری از مسائل علم همانند نظریات در مورد آسمان‌های هفت‌گانه، جن و نفی و اثباتش به نتیجه نرسیده است تا اینکه دیدگاهی قطعی از قرآن كريم در این مورد وجود داشته باشد یا اینکه نظریات قرآن در گذر زمان منسوخ شود.

در نقد ادعای سروش پیرامون اقتدارگرایی نیز باید گفت که سروش بین اقتدار و اقتدارگرایی خلط کرده است؛ زیرا اقتدارگرایی به معنای اصل تبعیت بی‌چون‌وچرا از قدرت است که نقطه مقابل آزادی فردی در فکر و عمل قرار می‌گیرد. در این صورت، شخصیت اقتدارگرا کسی است که می‌خواهد دیگران را تحت کنترل و تسلط خود در بیاورد، در صورتی¬که این ادعا با توجه به سیره پیامبر(ص) ناسازگار است و پیامبر(ص) به هیچ عنوان به دنبال این نبودند که دیگران را تحت کنترل و تسلط خود در بیاورند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3947263/%D8%AE%D9%84%D8%B7-%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%AE%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%B4 . خلط مفهوم «اقتدار» و «اقتدارگرایی» در سخنان سروش]</ref><ref>[https://iqna.ir/fa/news/3947476/%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%A7%D8%B2-%DA%AF%D9%81%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AE%D8%AF%D8%A7%D9%88%D9%86%D8%AF . نقد روایت سروش از «گفتمان سلطانی» خداوند