ویراستار
۸٬۳۴۱
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
=== «کِبَر» === | === «کِبَر» === | ||
الكَبِيرُ و الصغير: از نامهايى است كه به يكديگر نزديكند بطوريكه بعضى از آنها به اعتبار بعض ديگر بيان ميشود پس چيزى اگر تحقيقا كوچك است در جنب چيز ديگر آنطور است و اگر بزرگ است در كنار غير از خود و با مقايسه كوچكتر از خود، آنطور است. | |||
واژههاى كَبِير و صغير يعنى بزرگ و كوچك، هم در كميت متصل مثل اجسام، مانند كثير و قليل هستند و هم در كميت منفصل مثل عدد بكار ميروند و چه بسا كه كثير و كبير با هم و بطور پى در پى در چيز واحدى جمع باشند با دو ديدگاه مختلف مثل آيه:قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ (219/ بقره). | |||
و كثير در هر دو معنى با هم خوانده شده (يعنى گناه بزرگ براى خمر و قمار) و اصلش اين است كه ابتداء در اجسام بكار ميرود و سپس در معانى، مثل آيات: | |||
لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصاها (49/ كهف). | |||
وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ (61/ يونس). | |||
و در آيه: يَوْمَ الْحَجِ الْأَكْبَرِ (3/ توبه) جز اين نيست كه حج را با صفت اكبر يعنى بزرگتر وصف كرده است تا هشدار و آگاهى بر اين باشد كه «عمره» حج كوچكتر است، چنانكه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: | |||
«العمرة هي الحجّ الأصغر». | |||
واژههاى كَبِير و أَكْبَر گاهى به اعتبار زمانى كه در آن هست گفته ميشود مثل عبارت: | |||
فلان كبير: يعنى كهنسال است، و مثل آيات: | |||
إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما (23/ اسراء)وَ أَصابَهُ الْكِبَرُ (266/ بقره).وَ قَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ (50/ آل عمران) | |||
از واژه كبير كلماتى به معنى مقام و منزلت در نظر گرفته شده، مثل آيات: | |||
قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ (19/ انعام). | |||
الْكَبِيرُ الْمُتَعالِ (9/ رعد). | |||
و در آيه: فَجَعَلَهُمْ جُذاذاً إِلَّا كَبِيراً لَهُمْ (58/ انبياء)ناميدن بت بزرگ مشركين با واژه كبير بنا بر اعتقادى است كه آنها نسبت به آن داشتند نه اينكه در حقيقت از جهت قدر و منزلت و بزرگى آن باشد و بر اين اساس است آيه: | |||
بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هذا (63/ انبياء) و نيز واژه اكابر در آيه: | |||
وَ كَذلِكَ جَعَلْنا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكابِرَ مُجْرِمِيها (123/ انعام) يعنى رؤساى آنها. | |||
و در آيه: إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ (71/ طه)يعنى رئيس شماست و از اينجهت مىگويند: ورثه كَابِراً عن كَابِرٍ- يعنى بزرگى از بزرگى ديگر آنرا ارث برده است به معنى پدرى ارزشمند از پدرى مثل خودش. | |||
كَبيرَةً: براى هر گناهى كه عقوبتش سنگين و بزرگ است معمول شده و بكار ميرود، جمعش- كبائر- است، در آيه گفت: | |||
الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ (32/ نجم)و در آيه: إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ (31/ نساء)گفته شده مقصود از- كبائر- شرك است بنا بر آيه: إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ (13/ لقمان). | |||
و نيز گفتهاند- كَبَائِر- در آيه اخير شرك و ساير گناهان هلاكت بارى است كه مثل زنا و قتل نفس حرام شده است و لذا گفت: | |||
إِنَّ قَتْلَهُمْ كانَ خِطْأً كَبِيراً (31/ اسراء)- كشتن فرزندانشان بدست خويش گناهى بس بزرگ است). | |||
قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما (219/ بقره) | |||
واژه- كَبِيرَة- در چيزى كه انسان را به سختى مىاندازد بكار ميرود مثل آيات: وَ إِنَّها لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِينَ (45/ بقره) | |||
كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ (13/ شورى)وَ إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْراضُهُمْ (35/ انعام)كَبُرَتْ كَلِمَةً (5/ كهف) | |||
در اين آيه هشدارى است بر بزرگى گناه آن سخن شرك آميز در ميان ساير گناهان و نيز تنبيهى است بر سنگين بودن عقوبت آن و لذا گفت: كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ (35/ غافر). | |||
و در آيه: وَ الَّذِي تَوَلَّى كِبْرَهُ (11/ نور) اشاره به كسى است كه حديث افك را بوقوع آورد و نيز تنبيهى است بر اينكه هر كسى سنت قبيحى را بوجود آورد و پايهگزارى كند كه باعث پيروى ديگران از آن سنت زشت شود گناهش بزرگتر است. | |||
و در آيه: إِلَّا كِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغِيهِ (56/ غافر) يعنى مگر كسى كه تكبر ميورزد و نيز گفتهاند: ما هُمْ بِبالِغِيهِ (56/ غافر) يعنى در سن و عمر خويش به كار بزرگى نميرسند | |||
مثل آيه: وَ الَّذِي تَوَلَّى كِبْرَهُ (11/ نور). | |||
كِبْر و تَكَبُّر و اسْتِكْبَار- در معنى به هم نزديكند، پس كبر حالتى است كه انسان با بزرگ ديدن خويش به آن صفت مخصوص ميشود و همانست كه انسان جان و وجود خويش را از غير خويش بزرگتر مىبيند، بزرگترين و سنگينترين تكبرها، تكبر بر خداوند در خوددارى از قبول حق و عدم اقرار به آن در پرسش است. | |||
اسْتِكْبَار- دو وجه دارد: | |||
اول- اينستكه انسان قصد كند و بخواهد كه بزرگ شود و اگر اين حالت در مورد چيزى كه لازم و واجب ميشود يا در مكان و زمانى كه بزرگى و استكبار در آن واجب است باشد آن استكبار، محمود و پسنديده است. | |||
دوم- استكبار در افزون طلبى، و برترى جوئى بطوريكه از نفس و وجود او چيزى كه شايسته او نيست و از آن او نيست آشكار شود كه اين استكبار، مذموم و ناپسند است و بر همين اساس است آياتى كه در قرآن وارد شده است و همانست كه خداى تعالى در مورد شيطان گفت: | |||
أَبى وَ اسْتَكْبَرَ (34/ بقره). | |||
أَ فَكُلَّما جاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ (87/ بقره) | |||
وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَكْبَرُوا اسْتِكْباراً (7/ نوح). | |||
اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ (43/ فاطر). | |||
فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضِ (15/ فصلت). | |||
تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِ (20/ احقاف). | |||
إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ اسْتَكْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ (40/ اعراف) قالُوا ما أَغْنى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ (48/ اعراف). | |||
فَيَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا (47/ غافر). | |||
كه در آيه اخير مستكبرين را با ضعفاء مقابل قرار داده تا هشدارى باشد بر اينكه استكبار آنها از نيروى بدنى و مالى آنها بوده كه ضعيفان فاقد آنند و خود را ناتوان ساختهاند و در آيه: قالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا 75/ اعراف) در اين جا مستكبرين در برابر مستضعفين قرار دارند، و در آيه ديگر علت استكبارشان را در اثر جرم و گناه ميداند ميگويد: | |||
فَاسْتَكْبَرُوا وَ كانُوا قَوْماً مُجْرِمِينَ (133/ اعراف) بكار بردن واژه استكبار در مورد مجرمين براى اين است كه آنها در خود بزرگ بينى و تكبر و خود- پسنديشان كه بدون صلاحيت و شايستگى است بزرگى مىورزند و نيز از شنيدن و گوش فرا دادن به آيات خداى با تصور بزرگى در باره خويش، خود را عظيم و بزرگ مىدانستند و با عبارت: وَ كانُوا قَوْماً مُجْرِمِينَ (133/ اعراف) هشدار و خبر ميدهد بر اينكه آن گناهان، آنها را به استكبار و جرم و گناه بيشتر، چنانكه قبلا گفته شد وا داشته است و اين امر يعنى استكبار و جرم و گناه چيزى نيست كه از آنها بطور حدوث و ناگهانى سر بزند بلكه از قبل عادت آنها چنين بوده، خداى تعالى گفت: فَالَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ (22/ نحل) و بعدش گفت: إِنَّهُ لا يُحِبُ الْمُسْتَكْبِرِينَ (23/ نحل). | |||
پس مستكبرين همانها هستند كه ايمان به آخرت نمىآورند و دلهاشان انكار كننده آن است. | |||
تَكَبُّر هم دو وجه دارد: | |||
اول- تكبر پسنديده و شايسته، و آن اينستكه افعال نيك در حقيقت آنقدر در كسى زياد باشد كه افزون بر نيكيهاى غير از اوست و بر اين معنى خداى تعالى با واژه تكبر توصيف شده است. | |||
در آيه: الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ (23/ حشر). | |||
دوم- تكبر مذموم و ناپسند، اينستكه بزرگى با تكلف و زحمت همراه باشد و انسان بيش از شخصيت خويش آن بزرگى را طلب كند و نخواهد بزرگش بدانند و اين حالت عامه مردم است، مثل آيات: فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ (72/ زمر) ، كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ (35/ غافر).پس كسى كه با تكبر در معنى اول آن وصف شود پسنديده است و كسى كه با صفت دوم وصف شود ناپسند است ولى آيه زير دلالت دارد بر اينكه اگر انسانى با واژه تكبر توصيف شود و مذموم هم نباشد صحيح است، و در آيه: سَأَصْرِفُ عَنْ آياتِيَ الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِ. (46/ اعراف) | |||
پس متكبرين بغير حق را آنطور قرار داده و معرفى نموده است، (نه متكبر به حق را). | |||
در آيه: عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ (35/ غافر). | |||
واژه قلب به متكبرين ستم پيشه اضافه شده كه هر كسى قلب را در اين آيه با تنوين حرف (ب) بخواند متكبر را صفت قلب قرار داده است | |||
كِبْرِيَاء: متعالى بودن و برتر بودن از انقياد است كه استحقاق آنرا غير خدا ديگرى ندارد، پس گفت: | |||
وَ لَهُ الْكِبْرِياءُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ | |||
(37/ جاثيه). | |||
بنا بر آنچه گفتيم از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده است كه خداى تعالى مىگويد: | |||
«الكبرياء ردائى و العظمة ازارى فمن نازعنى فى واحد منهما قَصَمْتُهُ» خداى تعالى گفت: قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَلْفِتَنا عَمَّا وَجَدْنا عَلَيْهِ آباءَنا وَ تَكُونَ لَكُمَا الْكِبْرِياءُ فِي الْأَرْضِ (78/ يونس) أَكْبَرْتُ الشّيءَ: آن را بزرگ يافتم، در آيه:فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ (31/ يوسف) تَكْبِير: در همان معنى يعنى براى تعظيم خداى تعالى است كه گفته ميشود: «اللَّهُ أَكْبَرُ» و همچنين تكبير براى پرستش خداى و ادراك بزرگى اوست و بر اين اساس گفت: وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ (185/ بقره). وَ كَبِّرْهُ تَكْبِيراً (111/ اسراء). و در آيه: لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ (57/ غافر) اشارهاى است به شگفتىهاى صنع خداوند و حكمتش كه آسمانها و زمين را به آن حكمت مخصوص كرده است. | |||
و در آيه: وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (191/ آل عمران) يعنى آن حكمت و صنع را جز عده كمى كه با واژه تفكر توصيفشان كرده است نميدانند ولى بزرگى و عظمت جسمى آسمانها و زمين را بيشترشان ميدانند و حس ميكنند و آيه: يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرى (16/ دخان) هشدارى است بر اينكه هر آنچه را از عذاب كه در دنيا و برزخ به كفار ميرسد در جنب عذاب آنروز يعنى عذاب قيامت كوچك است. | |||
كُبَار: رساتر و بليغتر از- كبير- است و- كُبَّار- با تشديد حرف (ب) از آنهم بليغتر است. در آيه: وَ مَكَرُوا مَكْراً كُبَّاراً (22/ نوح)<ref>ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن، ج3، ص: 299-287</ref> | |||
=== «جلال» === | === «جلال» === | ||
الجَلَالَة، بزرگى قدر و ارزش، و جَلَال- بدون حرف (ة) يعنى در اوج شكوه بودن كه در اين معنى مخصوص توصيف خداى تعالى است كه: | |||
ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ- 27/ الرّحمن) و در غير خدا بكار نمىرود. | |||
جليل- يعنى بزرگمقدار و با ارزش و اين صفت در باره خداوند يا از جهت آفريدن اشياء و موجودات با عظمت عالم است كه بوجود آفريدگار دلالت دارد، و يا اينكه صفت جليل- براى خداوند از اين رو است كه او شكوهمندتر است از اينكه چيزى باو احاطه نمايد، و يا اينكه چون خداوند با حواس درك نمىشود، صفت جليل گاهى براى جسمى بزرگ و متراكم يعنى عظيم و غليظ بكار مىرود و براى دريافت معنى آن لفظ غليظ را با دقيق و واژه عظيم را با صغير برابر مىگيرند و مىگويند جليل و دقيق و عظيم و صغير. | |||
براى شتر هم صفت- جليل و براى گوسفند صفت- دقيق- گفته مىشود كه نسبت ببزرگى و كوچكى آنهاست ما له جَلِيلٌ و لا دقيق، نه شترى دارد و نه گوسپندى، ما أَجَلَّنِي و لا أدقّنى- يعنى شتر و گوسفندى بمن نبخشيد و سپس اين صفات مثلى شد در باره هر چيز بزرگ و كوچكى. | |||
واژه- جُلَالَة- به شتر عظيم جثه و بزرگ اندام مخصوص شده است. | |||
الجِلَّة- يعنى شتر كلانسال و بزرگ، و هر چيز بزرگى را هم جَلَل- گويند. | |||
جَلَلْتُ كذا- آنرا فرا گرفتم. | |||
تَجَلَّلْتُ البقر- گاو بزرگ را گرفتم. | |||
جَلَل- بمعنى گاو بزرگ، از اضداد است، بنابراين چيز كوچك و حقير را نيز جلل گويند، و نيز گفتهاند- كلّ مصيبة بعده جَلَلٌ- يعنى هر مصيبتى و مشكلى بعدش گوارايى و سبكى يا عظمتى است. | |||
جَلَل- يعنى جلد و روپوش كتابها و از اينجهت صحيفهها و نوشتههاى مدوّن و جلد شده را- مَجَلَّة ناميدهاند. | |||
جلجله- صداى زنگ، كه اين معنى در اصل واژه نيست. | |||
سحاب مجلجل ابرهاى پر رعد و برق، امّا سحاب مجلّل- از معنى جلّ و جلال- گرفته شده گويى كه آن ابرها ريزش باران و رويش گياهان زمين را جلال و بزرگى مىدهد.<ref>ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن، ج1، ص: 403-402</ref> | |||
=== «جَدّ» === | === «جَدّ» === | ||
جَدّ طى كردن و پيمودن زمين صاف و هموار، و قطع و بريدن آن. | |||
جَدَّ فى سيره يَجِدُّ جَدّاً- راهش را به سرعت پيمود و مىپيمايد، جَدَّ فى أمره و أَجَدَّ- در كارش شتاب كرد و شتابزده شد و چون از عبارت: | |||
جَدَدْتُ الارض- تنها پيمودن و قطع كردن زمين تصوّر مىشود، گفتهاند- جَدَدْتُ الأرض- زمانى است كه تو زمينى را به راستى و درستى پيموده و طى كرده باشى. | |||
ثوب جَدِيد- اصلش پارچه و جامه بريده شده است و سپس در باره هر چيزى كه تازه شود و به وجود مىآيد بكار رفته است. | |||
در آيه (بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ- 15/ ق) اشاره بپيدايش و نشأة جديد است كه كفّار گفتند (أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ- 3/ ق) واژه- جديد- در آيه به معنى تازه و نو است كه با واژه- خلق- يعنى كهنه در برابر هم قرار گرفته است، و چون مقصود از- جديد- زمان نزديك بريدن جامه و لباس است، شب و روز را نيز- جَدِيدَان- و أَجَدَّان- گفتهاند. | |||
خداى تعالى گويد: (وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِيضٌ- 27/ فاطر) جُدَد، جمع- جُدَّة- است يعنى راه روشن كوهستانى، چنانكه عبارت- طريق مَجْدُود- يعنى راهى كه پيموده و طى شده واژه- جَادَّة- به معنى راه از همين كلمه است. | |||
- جَدُود و جَدَّاء- ميشها و بزهايى كه شيرشان قطع شده است، و اصطلاح جَدَّ ثدى امّه- بصورت سرزنش و نكوهش بكار مىرود يعنى (پستان مادرش بخشكد). بخشش و فيض الهى را- جَدّ- گويند، خداى تعالى گويد: (وَ أَنَّهُ تَعالى جَدُّ رَبِّنا- 3/ جنّ) يعنى فيض پروردگارتان، و نيز گفتهاند به معنى شكوه و عظمت خداى ماست كه به معنى واژه اوّل يعنى تعالى- برمىگردد و اضافه شدندش بر طريق اختصاص داشتن و ويژگى مفهوم- تعالى به اوست يعنى هر چيزى كه خداى تعالى از بهرهها و نعمتهاى دنيوى براى انسان قرار داده است- جدّ- ناميدهاند كه همان- بخت- است، و گفته شده: جُدِدْتُ- يعنى بهرهمند و خوشبخت شدم، سخن پيامبر (ص) كه: (لا ينفع ذا الجدّ منك الجدّ). | |||
يعنى، كسى به ثواب و پاداش خدا نمىرسد مگر تنها با كوشش در طاعت و بندگى خداى، و اين همان است كه خداوند از آن خبر داده و گفته است: (مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِيدُ ...، 18/ اسراء) و (وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعى لَها سَعْيَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً 19/ اسراء) و باز اشاره كرده است كه (يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ- 88/ شعراء) و نيز جَدّ- يعنى پدر پدر و پدر مادر، و گفته شده معنى- لا ينفع ذا الجدّ. | |||
- در حديث پيامبر (ص) يعنى نسبتش و پدرش كسى را سود نمىرساند چنانكه نفع و فايده فرزندان را براى پدران و مادران در قيامت نفى كرده است كه فرمود: (يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ- 88/ شعراء). | |||
همچنين در آيه فوق و در حديث مذكور نفع و سود نسبت پدرى را نيز نفى كرده است.<ref>ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن، ج1، ص: 384-383</ref> | |||
== ارجاعات == | == ارجاعات == | ||
[[رده:فرهنگنامه مترادفات قرآن]] | [[رده:فرهنگنامه مترادفات قرآن]] | ||