وحدت

وحدت: یکی شدن و هماهنگی افراد جامعه با یکدیگر. وحدت از چنان اهمیتی برخوردار است که تحقق آرمان‌ها و موفقیت یک ملت، وابسته به آن است. وحدت اسلامی که موضوعی مورد تاکید قرآن و سیرۀ انبیاء و اهل بیت معصوم (ع) است متضمن مفهوم هم‌جبهه بودن مسلمانان در برابر دشمنان و بدخواهان است. این هم‌پیمانی مسلمانان در برابر دشمنان، در جهت حفظ و گسترش کیان اسلام، مورد تاکید قرار گرفته است. چراکه بدون شک عزت و سربلندی و تعالی هر امت در یگانگی و هم‌بستگی آن‌هاست. همچنین وحدت در میان مسلمانان، از هدر رفتن توان امت اسلامی و شکست آن جلوگیری می‌کند. در قرآن با مفاهیمی چون «اعتصموا»، «امّةٌ واحدة»، «اخوة» و «اصلاح بين الناس»، به موضوع وحدت توجه داده شده است. از نظر قرآن، ضرورت و اهمیت اتحاد، از اساسی‌ترین مسائل اجتماعی و دینی مسلمانان است و محور این وحدت توحيد و در مرتبه ديگر، اسلام است. افزون بر این، قرآن بالاتر از بحث وحدت میان مسلمانان، وحدت میان مؤمنان در ایمان به خدا را مطرح نموده و به مسئلۀ تقریب ادیان با تکیه بر اصل توحید، توجه داده است.

تعریف وحدت

اتّحاد و وحدت به‌معنای یکی شدن، و هماهنگ شدن اجتماع از ریشه «و‌ح‌د» به معنی یگانگی و یکتایی است. اتحاد اساسی‌ترين عنصر برای تحقق بخشيدن به آرمان‌های يك امت يا ملت است. به‌همين دليل، يكی از عهد و پيمان‌های الهی با پيامبران، ايجاد وحدت و يگانگی در جامعه است.

تعریف وحدت اسلامی

وحدت اسلامی، عبارت از این است که فرقه‌های مسلمین یکدیگر را به‌طور صحیح بشناسند، از مواضع فکری و اعتقادی هم آگاهانه مطلع شوند و جهت حفظ و گسترش کیان و بنیاد اسلام از نزاعی که قرآن کریم از آن نهی نموده است، دور باشند و برای دفاع از ساحت مقدس قرآن مجید و اصول ثابت و مشترک اسلامی در برابر دشمنان ملحد، مسلمین امتی متحد، متشکل و جماعتی همراز و همنوا و هم‌جبهه باشند.

منظور از وحدت اسلامی یکی کردن مذاهب، شیعی کردن اهل سنت یا سنی کردن شیعیان نیست و نیز منظور حصر مذهب به یک مذهب یا حتی گرفتن مشترکات مذاهب و طرد مفترقات آن‌ها نیست بلکه منظور از وحدت، یکپارچگی و همزیستی مسالمت‌آمیز است. به عبارت دیگر منظور از وحدت مسلمانان این است که همه مسلمانان با وجود دیدگاه‌ها و سلیقه‌های متفاوت، در برابر دشمنان مشترک، هماهنگ و منسجم عمل کنند.

اهمیت و ضرورت وحدت در جهان اسلام

انسان به لحاظ فطرت اجتماعی و مدنیالطبع بودن خود، ناگزیر باید زیست مسالمتآمیز با همنوعان و دیگر افراد جامعه را در پیش گیرد. این حیات مسالمت‌آمیز و همگرایی متقابل، نیازمند وحدت و همبستگی میان افراد جامعه است. اهمیت و ضرورت موضوع وحدت گرچه مورد اتفاق و تاکید همۀ ادیان است لکن دین اسلام به‌طور ویژه‌ای به آن توجه و تاکید نموده است. وحدت اسلامی، موضوعی است که بارها در قرآن کریم به اهمیت و ضرورت آن اشاره شده است چرا که وحدت ضامن عزت، قوت و شوکت مسلمانان و نیز زمینه‌ساز پیروزی ایشان است و از هدر رفتن توان امت اسلامی و شکست آن جلوگیری می‌کند. هيچ موضوعى در دنيا و جهان رسانه و تبليغات و حتى سياست و قدرت، بيشتر از اتحاد و انسجام جهان اسلام مطرح و مورد تهاجم نبوده و نیست و همین موضوع، نشانگر عمق اهمیت و حساسیت این مسئله در جهان اسلام است.

شهيد مطهری در دسته‌بندی عوامل اصلی تعالی و انحطاط جوامع از وحدت و تفرقه ياد كرده و بر این باور است مطابق بیان قرآن كريم از عوامل مؤثر در اعتلاها و انحطاط‌ها، وحدت و تفرق است. وی ذیل تفسير آيه «ولا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ريحكم؛ با يكديگر نزاع نكنيد و اختلاف نداشته باشيد كه سست و ضعيف خواهيد شد و خاصيت خود را از دست خواهيد داد» چنين توضيح می‌دهد که نزاع و مشاجره مسلمانان با يكديگر سبب سستی و ضعف ایشان شده و به دنبال آن شوكت، عظمت و قدرت مسلمانان نیز از ميان می‌رود.

اتحاد و اتفاق بزرگ‌ترین عامل قدرت و شوکت هر جامعه و امت و در مقابل، ذلت و سرافکندگی و سقوط هر امت در تفرقه و پراکندگی آن نهفته است. وحدت اسلامی در شرایطی از مبرم‌ترین نیازهای جامعه اسلامی مطرح می‌شود که جدایی‌ها و ظهور وقایعی آتشین، کیان جهان اسلام را تهدید می‌کند. اتحاد و همبستگی میان رهبری جامعه و آحاد مردم همواره از جمله عوامل موفقیت مسلمانان بوده است. بدون شک عزت و سربلندی و تعالی هر امت در یگانگی و هم‌بستگی آن‌هاست. وحدت در وهله اول به نفع خود مسلمانان است. چه بسا با پیوند برادری و همدلی میان آنان و مستحکم کردن زنجیرهای همدلی و برادری می‌توان دسیسه‌های شیاطین و منافقان را خنثی نمود.

همچنین مطابق بیان قرآن کریم، اتحاد و وحدت، نعمت خاص الهی است که خداوند رحمن در ایجاد این نعمت به طور مستقیم دخیل است و از مؤمنان می‌خواهد تا با یادآوری دوران تلخ تفرقه و آشوب، در حفظ اتحاد بکوشند؛ زیرا مطابق قرآن، اتحاد میان امت مؤمن به خواست خداوند شکل گرفته است. وحدت بین امت اسلامی مهم‌ترین استراتژی برای مقابله با توطئه‌های استکبارجهانی و بهترین پدافند غیرعامل در برابر دشمنان دین اسلام است. برای عملی شدن این هدف و شکل‌گیری امت واحده اسلامی که در جهت اعتلا، عزت، عظمت و اقتدار جهان اسلام است، وحدت بر محور اصول دین و مشترکات اعتقادی و دامن نزدن به مسائل اختلافی در این عرصه از ضروریات است. حضرت علی(ع) نیز گرچه غصب خلافت را ناحق و در مقابله با فرمان خداوند و رسول می‌دید، اما به خاطر مصلحتی مهم‌تر، ابراز مخالفت نمی‌نمود. سخنان امام در این زمینه، بیانگر آن است که وحدت اسلامی که غالباً با حیات واقعی مسلمانان همراه است، بر حق دیگری گرچه حق معصومی، چون علی(ع) باشد مقدم است.

وحدت در قرآن

قرآن كريم به اهميت مسئله وحدت توجه بسیار داشته و برای ايجاد و حفظ اين يگانگى در امت، راهكارهاى گوناگونى را ارائه داده است. از دیدگاه قرآن ملاک وحدت فراتر از سلیقه‌ها، برداشت‌های شخصی، معیارهای رایج و عامه‌پسندی همچون نژاد، رنگ، زبان و طبقه اجتماعی است. در نظر قرآن، ضرورت و اهمیت اتحاد، از اساسی‌ترین مسائل اجتماعی و دینی مسلمانان است.

هدف واحد در سایه پرستش خدایی واحد، هشدار قرآن به پیامد اختلاف، چنگ زدن به ریسمان الهی و... از بارزترین موارد تأکید قرآن بر وحدت است. از جمله مفاهيمی که در قرآن کریم، متضمن معنای وحدت هستند می‌توان به «واعتصموا...»، «تعاونوا...»، «اصلحوا...»، «اصلاح بين الناس...»، «الَّف بينهم...»، «امّةٌ واحدة...»، «امّة وسط...»، «حزب الله»، «صبغة الله...» و «اخوة» اشاره نمود. همچنين در آيه ۱۳ سوره حجرات می‌فرماید: «يا اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ اُنْثی وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ اَتْقاكُمْ؛ ای مردم، ما شما را مرد و زن آفريديم و شما را تيره‌ها و قبايلی قرار داديم تا همديگر را درك كنيد و زندگی هماهنگ داشته باشيد. با فضيلت‌ترين شما در نزد خداوند با تقواترين شماست». در اين آيه تأكيد ويژه‌ای بر وحدت قبايل و گروه‌های انسان‌ها شده است.

بشر تشنه‌ آزادی‌، عدالت و حق است كه اسلام با دعوت به اتحاد توانسته است به ‌اين خواسته‌ها پاسخ مثبت دهد. قرآن كريم در صريح‏‌ترين آيه خود در مورد وحدت، همه مؤمنان را به چنگ زدن به ريسمان الهى و پرهيز از تفرقه فراخوانده است و می‌فرمايد: «وَ اعتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَميعاً وَ لا تَفَرَّقُوا؛ همگی چنگ به‌ ريسمان الهی بزنيد و پراكنده نشويد» نخستين منادی وحدت و امت واحده شدن در قرآن كريم است كه می‌فرمايد: «إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ؛ اين دين شما و اين امت شماست، دين يگانه و من پروردگار شمايم، پس مرا بپرستيد.» بر مسلمانان آگاه لازم است تا به‌اهميت اين شعار قرآنی «امت واحده» پی‌برده و تفرقه‌ها را از ميان بردارند و بدانند که هرگونه حركتی كه به دوگانگی و تفرقه مسلمانان بيانجامد حركتی خواسته دشمنان و برخلاف دعوت قرآن كريم است.

همچنین در آیه ۱۰ سوره حجرات نیز خداوند مومنان را به برادری و وحدت با یکدیگر دعوت نموده و به صلح بین افراد جامعه به طور صریح اشاره می‌کند. خداوند در آیه مذکور با ذکر کلمه (إِنَّمَا) به نوعی حجت را بر مومنان تمام کرده و فرموده است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ ... ؛ مومنان با یکدیگر برادرند، پس بر شما فرض است که میان آن دو گروه از برادرانتان که با یکدیگر در ستیزند صلح و سازش برقرار کنید ...»

محور وحدت از دیدگاه قرآن کریم

محور وحدت در ديدگاه قرآن را می‌توان توحيد و در مرتبه ديگر، دين اسلام دانست. قرآن كريم، پيامبر(ص) را به سوی اهل كتاب می‌فرستد و از آنان برای پيوستن به شعار توحيد و جدايی از غير او دعوت می‌كند. همچنین قرآن كريم وجود پيامبر(ص) را محورى براى همبستگى و يگانگى مسلمانان می‌شناسد، مراجعه به سنت نیز از راه‏كارهایى است که قرآن براى ايجاد وحدت و حفظ آن معرفى كرده است.

تاکید اسلام بر وحدت و تقریب ادیان

گذشته از لزوم وحدت در بین مسلمانان، خدای سبحان در قرآن‌کریم پیروان ادیان را به‌طور خاص به وحدت در کلمه «توحید» فراخوانده تا در پرتو آن با یکدیگر زندگی مسالمت‏آمیزی داشته باشند، چنان‌که در آیه ۶۴ سوره مبارکه آل‌عمران در این رابطه می‏فرماید: «قُلْ یا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلى‏ كَلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَ بَینَكُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَیئاً وَ لا یتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُون؛ بگو اى اهل كتاب بياييد بر سر سخنى كه ميان ما و شما يكسان است بايستيم كه جز خدا را نپرستيم و چيزى را شريك او نگردانيم و بعضى از ما بعضى ديگر را به‌جاى خدا به خدايى نگيرد پس اگر [از اين پيشنهاد] اعراض كردند بگوييد شاهد باشيد كه ما مسلمانيم (نه شما)».

در حقیقت قرآن بالاتر از بحث وحدت میان مسلمانان، وحدت میان مؤمنان در ایمان به خدا را مطرح می‌کند. ایمان به خداوند نه تنها عامل تنش و خشونت نیست بلکه عامل وحدت و تقارب است. کلید موفقیت تقارب فرهنگ‌ها، پذیرش تساوی طرف‌های گفتگو در کرامت انسانی است. پیش فرض در هر گفتگوی بین فرهنگی به رسمیت‌شناختن و احترام گذاشتن به اشکال متنوع دانش و نحوه بیان آن‌ها، احترام به آداب و سنت‌های طرف‌های گفتگو و تلاش برای ایجاد یک فضای بی طرف فرهنگی برای گفتگوست تا جوامع مختلف بتوانند آزادانه در این فضای بی طرف، دیدگاه‌های خود را ابراز کنند.

پیامبر اکرم(ص) نیز که همواره منادی وحدت و مخالف نژاد‌گرایی بود و بر این مهم تاکید داشت، در روایتی برتری‌های نژادی را نفی فرموده و مردم را به خدای واحد، پدر واحد (حضرت آدم) و برتری ناشی از تقوا توجه می‌دهد. امام علی(ع) نیز در رابطه با اهمیت وحدت، در نامه‌ای که به مالک‌اشتر نگاشت فرمود: «الناس صنفان إما أخ لک فی الدین او نظیر لک فی الخلق؛ مردم دو دسته‌اند: یا برادر دینی تو هستند یا در آفرینش هم‌سان تو هستند.» معنای روشن این عبارت این است که حضرت مردم را دو دسته می‌داند یا وارد در دائره اسلام هستند -چه سنی باشد چه شیعه- و یا مسلمان نیستند. اگر مسلمان است و شهادتین را گفته که برادر دینی توست. اگر هم مسلمان نیست انسانی است که در آفرینش مانند توست.

عوامل وحدت‌آفرین در میان مسلمانان

تقوا و پرهیزگاری به عنوان یکی از عوامل مهم ایجاد وحدت در جامعه انسانی، مورد توجه قرآن کریم قرار گرفته است؛ اگر در همه جا عدالت، تقوا، محبت، تعاون، ایثار، حرمت، همدلی و... حکم فرما باشد، اختلاف، نزاع و درگیری یا به‌طور کلی از بین می‌رود و یا بسیار اندک خواهد شد. در بیانی از پیغمبر اکرم(ص) نیز اهل بیت به عنوان عاملی در ایجاد وحدت معرفی شده‌اند: «شما اهل بیت، اهل الله هستید که به برکت شما نعمت کامل گشته و پراکندگی بر طرف شده و اتحاد کلمه پدید آمده است»

در ادامه، به چند مورد از عوامل استحکام و برقراری وحدت اسلامی که برگرفته از آیات و روایات اسلامی است توجه داده می‌شود:

1.تمسک به اسلام: خداوند در سوره‌ی آل عمران به یکی از مهم‌ترین عوامل وحدت اشاره می‌کند و از مسلمین می‌خواهد که همگی به حبل الهی تمسک نمایند. حضرت رسول اکرم (ص) نیز پیرامون این حبل الهی می‌فرمایند: «إنّي تارك فيكم ما إن تمسّكتم به لن تضلّوا بعدي، أحدهما أعظم من الآخر، كتاب اللّه حبل ممدود من السماء إلى الأرض وعترتي أهل بيتي ولن يتفرّقا حتّى يردا عليّ الحوض، فانظروا كيف تخلفوني فيهما؛ من دو چيز گران‌بها در ميان شما به يادگار می‌گذارم، اگر به آن چنگ زديد هیچ‌گاه گمراه نخواهيد شد، يكى از اين دو بزرگ‌تر و مهم‌تر از ديگرى است، كتاب خدا «قرآن» اين ريسمان الهى كه از آسمان تا زمين كشيده شده است، و عترت و خاندان من، اين دو از هم ديگر جدا نخواهند شد تا كنار حوض بر من وارد شوند، پس بيانديشيد كه چگونه حق مرا دربارۀ اين دو اداء مى‌كنيد.»

2.توجه و عبرت از گذشته‌های تاریک: خداوند متعال، مسلمین را یادآور زمانی می‌کند که هنوز تعالیم دینی بر آن‌ها وارد نشده بود و آنان در گروه‌های مختلف با یکدیگر دشمنی می‌ورزیدند و خداوند به واسطه‌ی فرستادن پیامبری از جنس خودشان بین آن‌ها الفت و مهربانی را حاکم نمود.

3.توجه دادن به مشترکات و اهداف یکسان: باید به این نکته‌ی بسیار مهم توجه داشت که در بسیاری از اعتقادات مانند: توحید، معاد و نبوت و ... مشترکات بسیاری میان مذاهب اسلامی وجود دارد بنابراین با وجود این همه مشترکات، عاقلانه نیست که به واسطه‌ی چند مورد افتراق دشمنی و ستیز به وجود آید و با درگیری، موجبات خوشحالی و نشاط دشمنان اسلام فراهم شود.

منابع

دانشنامۀ حوزه

ویکی فقه

دانشنامۀ علوم اسلامی