نوجوان

نوجوان: دوران بلوغ جسمی و فکری و شکل‌گیری شخصیت انسان. نوجوانی دوره‌ای میان کودکی و بزرگسالی است که شخص در این دوره، دستخوش تغییرات مختلف روحی و جسمی شده و آمادگی‌های لازم برای ورود به اجتماع را به دست می‌آورد. از شاخصه‌های مهم این دوره از زندگی، اشتیاق بسیار برای شناخت خود، تلاش جهت ایجاد تحولات مثبت در وجود خود، الگویابی و الگوگزینی، قرار گرفتن در دورۀ رشد اجتماعی و کسب آمادگی برای ورود به اجتماع و نیز خلاقیت و ایده‌پردازی‌‌های نو در حوزه‌های مختلف است. اهمّيت دادن به تزكيه و تربيت فرزندان از اساسی‌ترين وظايف والدين در دين مبين اسلام است كه در قرآن و روايات معصومين (ع) به آن‌ها تأكيد فراوان شده است. در میان آیات قرآن آن دسته از آیات مناسب سن و حال و هوای كودكان و نوجوانان است که به موضوعاتی چون محبت خدا، تلاش و پرهيز از كسالت، احترام به والدين، راستگويی، نظافت، صرفه‌جويی و ... اشاره دارد. قرآن کریم به واسطۀ شناساندن حقایق، بیان نیازها و مسائل حقیقی زندگی انسان و معرفی اعمال شایسته در ارتباط با حقایق، در شکوفایی تفکر انسان‌ها و به ویژه نوجوانان تاثیرگذاری بسیاری دارد.

تعریف نوجوان

فرایند انتقال از کودکی به بزرگسالی، دشوار، حساس و پر از کشمکش است. در این مرحله که دوران نوجوانی نام می‌گیرد، بلوغ جسمی و جنسی در کنار انتظاراتی است که خانواده و جامعه از نوجوان دارند مبنی بر اینکه به عنوان یک انسان کامل باید مستقل باشد، توانایی برقراری ارتباط مناسب با سایر افراد را داشته باشد و نیز آمادگی و مهارت‎های لازم را برای زندگی در جامعه به دست آورد. شاخصه‌های دوران نوجوانی با سپری شدن ايام كودكی و ورود به دنيای نوجوانی و سپس جوانی، اشتياق و تلاش جوانان برای شناخت خود و پايه‌گذاری صفات شخصيتی و هويت منسجم چندين برابر می‌شود. نوجوانی دوران تكوين شخصيت است و به فرموده حضرت علی‌(ع)، ضمير نوجوان همچون سرزمينی مستعد و آماده‌ی كشت، هر بذری را كه در آن كاشته شود، می‌پذيرد و بسياری از ويژگی‌های شخصيتی انسان از اين دوران سرچشمه می‌گيرد.

در اصل رشد اجتماعی نیز در دورۀ نوجوانی رخ می‌دهد. از جمله دوره‌های رشد انسان، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی و مراحل اجتماعی شدن انسان است که در دوره نخست این رشد، تکلم انسان فعال می‌شود که بتواند با محیط بیرون ارتباط برقرار کند، در دوره دوم می‌تواند با محیط بیرون مشورت کند، در دوره سوم می‌تواند به بلوغ عقلی برسد و کار‌های او معیار داشته باشد و در دوره چهارم می‌تواند ارتباط موثر برقرار کند و قابلیت تاسیس ارتباط داشته باشد.

از دیگر شاخصه‌های نوجوانان که محققان به آن اشاره دارند، انرژی درونی فراوان این گروه سنی، در ايده‌پردازی و ارائه طرح‌های بكر و متنوع برای حوزه‌های گوناگون است. از نگاهی دیگر نوجوانی و جوانی دوران الگويابی و الگوگزينی است. در دوران شكل‌گيری شخصيت، چگونه بودن يا چگونه شدن را الگوها به نوجوانان و جوانان ارايه می‌دهند. بنابراین توجه به اين موضوع، بسيار مهم و ضروری است؛ هم برای پدر و مادر و مربيان و هم برای خود نوجوانان كه از احساسات بيشتر بهره می‌گيرند.

جوانانی كه ارزش‌های معنوی، دينی و اخلاق برايشان مهم است، الگوهای خود را در ميان شخصيت‌های مذهبی و اخلاقی می‌جويند. جوانانی كه قدرت بدنی، جمال ظاهری، ثروت و امثال اين‌ها برايشان مهم است، از افرادی‌كه در اين زمينه‌ها مطرح هستند، پيروی می‌كنند. بنابراين، يكی از راه‌های بسيار مهم تربيتی، توجه به اين ويژگی و تلاش برای معرفی كردن الگوهای مناسب به جوانان است. برای اين منظور خوب است كه به چشمه جوشان فيض الهی؛ يعنی قرآن كريم مراجعه شده و با شناسايی الگوهای رفتاری مناسب، آن‌ها را به جوانان كه قلب با صفايشان سرشار از نور معنويت و فضيلت‌طلبی است ارايه نمود، همچنان‌ كه پيامبر گرامی اسلام ‌(ص) فرموده است: «اوصيكم بالشباب خيراً فانّهم ارقّ افئدة...؛ به شما سفارش می‌كنم تا در مورد جوانان به نيكويی رفتار كنيد؛ زيرا قلب‌هايی رقيق و نفوذ‌پذير دارند.»

آیات هدایتگر نوجوان در قرآن

براساس نص قرآن و به طور مشخص در آيات ۴۴ سوره مباركه فصلت، ۸۲ سوره مباركه اسراء و ۵۷ سوره مباركه يونس، به صراحت عنوان شده است كه قرآن برای شفای مردم نازل شده است؛ يعنی اينكه قرآن به مثابه داروخانه‌ای است كه هر كس برحسب سن و نياز خود بايد به سراغ آن برود. براساس اين اصل، قرآن راهنما و هدايتگر هر فردی است و حتی اين هدايتگری شامل حال كودكان و نوجوانان هم می‌شود، منتها با اين فرض كه بايد از اين ميان به سراغ آياتی از قرآن رفت كه مناسب سن و حال و هوای كودكان و نوجوانان باشد و هر بخش و فرازی از آيات قرآن مناسب اين گروه سنی نيست.

از ميان موضوعات پرداخت شده در آيات قرآن، آياتی مناسب كودك و نوجوان است كه به موضوعاتی همچون محبت و مهربانی خدا، مهارت‌هايی نظير خوب گوش دادن، خوب ديدن و خوب فكر كردن اشاره دارد. به مجموعه آياتی كه با موضوعات مناسب كودكان و نوجوانان ذكر شد، می‌توان آيات ديگر كه موضوعاتی همچون ارتباط با طبيعت و محيط زيست، تلاش و پرهيز از كسالت، احترام به والدين، راستگويی، نظافت و صرفه‌جويی و ... را بيان می‌كنند نيز اضافه كرد.

کارکرد قرآن در شکوفایی تفکر نوجوان

شکوفایی تفکر، مهم‌ترین راهبرد تربیتی در دوره نوجوانی است. اساسی‌ترین اتفاق این دوره، بحث بلوغ است که یک بخش از آن به تغییر جسمی و بخش بسیار مهم دیگر، به بحث ادراکی بلوغ برمی‌گردد. یعنی هنگامی که انسان به صورت خودآگاه، موضوع خوبی و بدی را درک می‌کند مکلف می‌شود ولی معمولاً در این دوره، بلوغ عقلی لازم یعنی اینکه نوجوان عاقبت‌نگری درستی داشته باشد اتفاق نمی‌افتد و حقیقت اصلی بلوغ که با بلوغ عقلی محقق می‌شود شکل نمی‌گیرد.

لکن شکوفایی عقلی یا بلوغ عقلی ـ یعنی زندگی کردن بر اساس حقایقی که صدق و واقع هستندـ یک ضرورت است. بنابراین باید به نوجوان کمک شود تا بتواند مسائل خودش را به این حقایق ارجاع دهد و بر اساس آن‌ها رفتار متناسب انجام دهد. به عبارتی دیگر بر اساس آن حقایق، عمل متناسب و درست، شناسایی و به زیباترین شکل ممکن انجام داده ‌می‌شود. این فرآیند را تفکر می‌گویند، که البته این تفکر با آن مفهومی که در جامعه مصطلح است فرق دارد. در جامعه به کشف رابطه‌ها تفکر می‌گویند در صورتی‌که تفکر در قرآن به معنای قوه‌‌ای است که به انسان کمک می‌کند حقیقت را ببینید و تاریکی‌های زندگی خود را با نور حقیقت روشن کند؛ در حقیقت حرکت از موجود به مطلوبی که حق می‌گوید و حرکت به سمت حقیقت زندگی را تفکر می‌گویند.

مواجهه با مسائل و نیازها، رجوع به حق و تبدیل حقایق به عمل شایسته و هنرمندانه، محورهای سه‌گانه تفکر را می‌سازند و این‌ها باید به نوجوانان آموزش داده شود. یکی از محورهای شکوفایی تفکر، شناخت حق است. قرآن به عنوان کلام خدا مهم‌ترین منبع شناخت حقیقت است که صحت حقایق کشف شده بر اساس آن سنجیده می‌شود. در بررسی کلی قرآن، حداقل ۴۰۰ قانون از زندگی در آن یافت می‌شود، که می‌توان این ۴۰۰ قانون را در قالب‌های مختلف به نوجوانان منتقل نمود. به طور مثال در قرآن کم‌فروشی مورد مذمت قرار گرفته که این یک قانون است، یا اینکه در زندگی استعداد مهم‌تر است یا سعی و تلاش؟ در سوره عبس آمده که سعی و تلاش مهم‌تر است. یا در سوره ماعون می‌فرماید: اگر کسی نماز بخواند ولی توجهی به ایتام و مساکین پیرامون خود نداشته باشد، وای بر چنین نمازخوانی. بدین ترتیب یک کارکرد مهم قرآن در شناساندن حق، بیان مجموعۀ این قوانین است که به وسیلۀ آن‌ها بسیاری از بن‌بست‌ها حل می‌شوند.

کارکرد دیگر آن‌که قرآن فهرستی از نیازها و مسائل حقیقی زندگی انسان را برای او بازگو می‌کند؛ مثلاً از نیاز انسان به صحبت با خداوند متعال سخن گفته و یا نیاز به اطمینان قلب داشتن و نیز راهکارِ رسیدن به آن را مورد توجه قرار داده است. خداوند در قرآن با طرح انواع سؤال، مَثَل‌ها و استفاده از انواع دیگر بیان، فرآیند تفکر را در انسان تحریک کرده است. کارکرد سوم این‌که قرآن با معرفی اعمال شایسته در ارتباط با حقایق، مجموعه منحصر به فردی از رفتارهای نیکو را به انسان معرفی کرده و ضمناً سیر تبدیل حقایق به بایدها و نبایدها را آموزش داده است. در یک کلام می‌توان گفت در حقیقت قرآن کتاب تفکر است و از این رو در شکوفایی تفکر انسان و رشد فکری نوجوانان بسیار موثر است.

تربیت کودک و نوجوان از منظر قرآن و روایات

مشكلات روحی و روانی و ناهنجاری‌های اخلاقی كه دامن‌گير بسیاری از نوجوانان و جوانان است ناشی از توجه نكردن والدين به تربيت صحيح فرزندان است. تربيت كودكان و نوجوانان، از مباحث مهم اخلاق اجتماعی اسلام است كه در منابع اسلامی راهكارهای آن، متناسب با زمان و مكان تبيين و ارائه شده است. والدين وظيفۀ سنگينی در قبال تربيت و اخلاق فرزندان دارند و تامل در وحی و سنت نبوی و روايات امامان معصوم (ع) در فرآيند تعليم و تزكيه و تربيت كودك و نوجوان می‌تواند والدين را در اين راستا راهنمايی كند. قرآن كريم و روايات، وظايف والدين در مورد تربيت اولاد را در قالب تربيت جنسی و عفاف، تربيت عبادی و تمرين نماز، تربيت اخلاقی، تربيت فكری و عقلانی، تربيت اقتصادی، تربيت سياسی، تربيت رزمی و دفاعی و رعايت عدالت بين فرزندان تبيين كرده ‌است.

اهمّيت دادن به تزكيه و تربيت فرزندان از اساسی‌ترين وظايف والدين در دين مبين اسلام است كه در قرآن و روايات معصومين (ع) به آن‌ها تأكيد فراوان شده و راهکار‌های آن نیز در قرآن و سنّت نيز بيان شده‌ است؛ اگر والدين به وظايف خود در قبال فرزندان عمل كنند بسياری از مشكلات جامعه برطرف می‌شود، چراکه اگر شخص قبل از ورود به اجتماع، بر اساس دين الهی تربيت بشود در اجتماع اداری يا تجاری بر اساس تربيت قبلی مسير خود را ادامه می‌دهد. این نکته را نیز باید افزود که تربيت و تزكيه کودک و نوجوان از نيازمندی‌های مادی در جامعه اهميت بيشتری دارد زیرا فساد و صلاح جامعه وابسته به تربيت خانواده‌ها است.

تربيت دينی بايد به شكوفايی و به فعليت رسيدن استعدادها منجر شود چنان که شهيد مطهّری نیز تربيت را به فعلیّت در آوردن استعدادهای درونی در شی می‌داند. طبق آيات و روايات معصومين (ع) انسان موجودی است با نفوذپذيری محدود و در عين حال كه تربيت‌پذير است، اراده، قابلیّت‌ها و استعدادهای گوناگون، تربيت‌پذيری انسان را محدود می‌كند. پيامبر اکرم (ص) در اين‌باره می‌فرمايند: «كل مولود يولد علی الفطرة حتی يكون ابواه يهوّدانه او ينصّرانه؛ هر نوزادی با فطرت پاك زائيده می‌شود و اين پدر و مادر او هستند كه وی را يهودی يا نصرانی می‌كنند.» از امام علی (ع) نيز در اين باره نقل شده‌است كه: «انما قلب الحدث كالارض الخاليه، ما القی فيها من شیء قبلته؛ دل نوجوان مانند زمين كشت نشده است هر بذری در آن افشانده شود، می‌پذيرد».

راهكارهای تربيتی نوجوانان در قرآن

قرآن كريم سرشار از آيات و مفاهيم تربيتی است كه برای تربيت انسان‌ها بيان شده‌اند. يكی از مهم‌ترين سوره‌های تربيتی برای تربيت انسان‌ها و به ويژه تربيت فرزندان، سوره «لقمان» است كه به طور خاص به مباحث تربيتی كودكان، نوجوانان و جوانان از سوی والدين اشاره داشته است. لقمان از دانشمندان بود و مواعظی را خطاب به فرزندش داشت كه به دليل اهميت اين نصايح و به منظور بهره‌گيری مسلمانان از آن، این نصایح در قرآن کریم بیان گردیده است. در حقیقت سوره لقمان، الگويی برای تربيت فرزندان از سوی والدين است. بنابراین پدران و مادران بايد با خواندن اين سوره نسبت به تربيت فرزندان گام برداشته و تربيت كودكان و نوجوانان خود را با استناد به اين سوره انجام دهند.