قمی، علی بن ابراهیم
زندگی نامه
علی بن ابراهیم در نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم زندگی کرده است اما تاریخ دقیق ولادت و وفات وی مشخص نیست. پدر على بن ابراهیم،ابراهیم بن هاشم قمی از اصحاب امام رضا و امام جواد(ع) است. وى در اصل از بزرگان شیعیان کوفه بوده و سپس به شهر قم مهاجرت کرده است. درباره وی گفته اند: ابراهیم بن هاشم اولین کسى بود که احادیث ائمه بزرگوار تشیع را که در میان کوفه رایج بود، به شهر قم نقل و منتشر کرد.[۱]وفات اين راوی و مفسر بزرگ شيعه را ۳۰۷ قمری، ذكر كرده‌اند؛ وی اولين كسی است كه احاديث كوفيين را در قم رواج داد. اين تلاش بی وقفه به حدی بوده‌است كه علی بن ابراهيم توفيق يافته تا تعداد هفت هزار و ۱۴۰روايت را نقل كند.[۲]
اساتید
اولین استاد قمی پدر وی، ابراهیم بن هاشم است. پس از پدر، برادر ایشان اسحاق بن ابراهیم بن هاشم از اساتیدی است که بیشترین روایات را از آنان نقل کرده است. سایر اساتید علی بن قمی نیز به شرح ذیل است:
- محمد بن عیسی
- احمد بن محمد بن خالد برقی
- ایوب بن نوح
- احمد بن اسحاق بن سعد
- احمد بن محمد
- اسماعیل بن محمد ملکی
- حسن بن محمد
- حسن بن موسی الخشاب.[۳]
شاگردان
راویان متعددی از محضر درس قمی بهره برده‌اند، شاخص ترین شاگرد قمی ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی است که براساس آمار و ارقام بیشترین روایات کافی منقول از علی بن ابراهیم است. قاسم بن محمد، احمد بن زیاد بن جعفر همدانی، حسن بن حمزه علوی، محمد بن موسی بن متوکل از دیگر شاگردان ایشان به شمار می آیند.
جایگاه علمی
علی ابن ابراهیم قمی یکی از مشهورترین و معتبرترین روات شیعه به شمار می‌آید. از وی حدود ۷۱۴۰ روایت در مجموعه‌های روایی بزرگ شیعه نقل شده که ۶۲۱۴ روایت آن را از پدر خود ابراهیم بن هاشم روایت کرده است. قمی از احترام خاصی نزد علما و فقهای شیعه برخوردار است. مرحوم کلینی در کتاب کافی بسیاری از روایات خود را به او مستند می‌سازد. علی بن ابراهیم جزء اولین راویان بزرگ حدیث در شهر قم میباشد و فقهای شیعه او را استاد مشایخ قم و از بزرگترین چهره‌های آن شهر می‌دانند. رجال‌شناسان، او را ثقه و مورد اعتماد در امر حدیث شناخته اند: نجاشی، علی بن ابراهیم را فردی مورد اطمینان در نقل روایات و دارای ایمانی ثابت و استوار معرفی کرده است. سایر راویان طبرسی در إعلام الوری علی بن ابراهیم را از بزرگترین راویان شیعه می‌داند.[۴][۵]
قمی نیز در برخی از این تفاسیر، خودشان نظر داده‌اند، به نقل روایات اکتفا نکرده و معنای آیات را گفته‌اند. شاید از این نظر بتوانیم بگوئیم اولین کسی که در تفسیر شیعی مسیرهای اجتهادی را پیموده، این مرد بزرگ و محدث نامور است.[۶]
تالیفات
برجسته ترین کتاب علی بن ابراهیم «تفسیر قمی» است. این تفسیر از مجموعه تفاسیر روایی شیعه است که در آن روایات تفسیری اهل بیت(ع) بدون آنکه نویسنده در معنای آیات دست به اجتهاد و تفسیر بزند، گرد آمده است. بیشتر روایات کتاب از طریق پدر مؤلف ابراهیم بن هاشم نقل شده‌اند. شایان ذکر است تفسیر قمی از معتبرترین تفاسیر روایی شیعه است.اين تفسير از قديمی‌ترين تفاسيری است كه پرده از روی اسرار آياتی كه در شأن اهل بيت عصمت و طهارت (ع) نازل شده است بر می‌دارد و به قول شيخ آقا بزرگ تهرانی، اين تفسير ارزشمند و نفيس و كتابی جاودان است كه از امام باقر (ع) به روايت اولجارود و امام جعفر صادق (ع) به روايت علی ابن ابراهيم قمی نقل شده است.[۷] قمی دارای تالیفات دیگری نیز میباشد که برخی از آن ها اشاره شده است:[۸]
- کتاب الناسخ والمنسوخ
- کتاب قرب الاسناد
- کتاب الشرائع
- کتاب الحیض
- کتاب التوحید والشرک
- تاب فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام
- کتاب المغازی
- کتاب الانبیاء
- کتاب المشذر
- کتاب المناقب
- کتاب اختیار القرآن.
بررسی انتساب یا عدم انتساب تفسیر قمی به علی بن ابراهیم
شبهاتی پیرامون انتساب تفسیر روایی قمی به علی بن ابراهیم وجود داشته است به گونه‌ای که پاره ای افراد معتقد به عدم تعلق این تفسیر به نویسنده مزبور بوده اند:
عبارت «حدثنی ابوالفضل العباس العلوی، قال حدثنی علی بن ابراهیم قمی»
یکی از شواهد، این است که در ابتدای این تفسیر عبارتی با عنوان «حدثنی ابوالفضل العباس العلوی، قال حدثنی علی بن ابراهیم قمی» آمده است که با اینکه مولف این تفسیر، علی ابن ابراهیم باشد، سازگاری ندارد و بر این اساس، گفته می‌شود مولف این تفسیر، غیر از علی ابن ابراهیم و شاگرد او یعنی ابوالفضل عباس علوی است؛ به خاطر اینکه ابوالفضل از علی ابن ابراهیم نقل می‌کند. بنده پاسخ می‌دهم که ممکن است این مطلب، سخن کسی باشد که این تفسیر را رونویسی کرده است، نه کسی که این کتاب را نوشته است. چون در زمان‌های قدیم، چاپخانه نبوده است، سال‌ها بعد از نگارش یک اثر، آن را استنساخ می‌کردند و ممکن است این مطلب مربوط به ناسخ این تفسیر باشد و منافاتی با اینکه علی ابن ابراهیم، مولف این تفسیر است، ندارد.
استناد به «تفسیر ابیِ الجارود»
ذکر بسیار از «تفسیر ابیِ الجارود» موجب شده در تعلق این اثر به علی ابن ابراهیم، شبهه ایجاد می‌کند. باید بیان داشت نقل از «تفسیر ابیِ الجارود» علی ابن ابراهیم که مولف این تفسیر است مانع علمی و روایی ندارد همچنین ائمه اطهار(ع)، ابی‌الجارود را انکار کرده و کنار زده‌اند و بسیاری از بزرگان از وی روایت نقل نکرده اند و از طرفی، علی بن ابراهیم در جای دیگر سراغ او نرفته است. این هم نشان می‌دهد که این موارد را شاگرد ایشان یا دیگران به آن اضافه کرده‌اند. لذا دلیل صحیحی برای عدم انتساب تفسیر به قمی نیز نبوده است.[۹][۱۰]
وجود برخی روایات ضعیف
وجود برخی روایات ضعیف عامل دیگر برای عدم انتساب این تفسیر به قمی است این درحالی است وجود روایت ضعیف منافاتی با تعلق تفسیر روایی قمی به علی ابن ابراهیم قمی نداشته است. در بسیاری از کتب روایی، روایات ضعیف و روایاتی که ظاهرش را نمی‌شود پذیرفت، وجود دارد و بنده معتقدم با وجود برخی روایات ضعیف و شبهاتی که درباره این اثر وجود دارد، این تفسیر متعلق به علی ابن ابراهیم است.[۱۱]
منابع
خبرگزاری ایکنا
ویکی شیعه
ویکی فقه
ارجاعات
- ↑ طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۳۶.
- ↑ علیبن ابراهيم قمی؛ گنجينه‌ای كم نظير در شهر كريمه اهل‌بيت(س)
- ↑ ویکی شیعه
- ↑ طبرسی، إعلام الوری، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص ۱۲۰.
- ↑ سبحانی، تذکرة الاعیان، ۱۴۱۹ق، ص۲۸۳.
- ↑ جایگاه تفسیر باطنی علی‌ابن ابراهیم در منابع شیعی/ شبهه‌های انتساب اثر به مؤلف
- ↑ تفسير قمی، اسرار آيات در شأن اهل بيت (ع) را بيان می‌كند
- ↑ قمی، تفسیر القمی، مقدمة المصحح، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۸.
- ↑ «تفسیر القمی» متعلق به علی ابن ابراهیم نیست!
- ↑ احتمال انتساب تفسیر «القمی» به علی ابن ابراهیم قوی است
- ↑ شبهات پیرامون تفسیر علی ابن ابراهیم بی‌اعتبار است/ محاسن و معایب اثر