قرآن آبی

قرآن آبی؛ نوعی نسخه قدیمی قرآن است که آیات با خط کوفی و بر پوست آبی نوشته شده است. از این رو، به قرآن آبی موسوم شده است. نظریه های مختلفی در مورد محل تولید این نسخه بیان شده است که از جمله آنها می توان به محل پیدایش آن در تونس، در شرق جهان اسلام و در زمان خلافت عباسی، در غرب آفریقا، در زمان امپراطوری بیزانس می باشد. در میان این نظریه ها، تولید این نسخه در زمان عباسی یا در غرب آفریقا و انتقال آن به تونس بیشتر به واقع نزدیک است؛ چرا که رنگ آبی نسخه و خط طلایی در آن زمان استفاده می شد؛ اما در حال حاضر بیشتر این نسخه در تونس و موزه¬های تونس است و برگه های کمتری در موزه های دیگر جهان پراکنده است.

معرفی قرآن آبی

برگه ای از قرآن آبی در حال ترمیم

قرآن آبی نوعی نسخه قدیمی قرآن است که به زبان عربی و با خط کوفی به نگارش در آمده است. در این نسخه آیات قرآن کریم به صورت طلا‌کاری شده بر روی پوست آبی نوشته شده است. دلیل نگارش آیات قرآن بر پوست آبی بر دو امر محتمل است. یکی اینکه برخی از افراد احتمال دادند که افراد در آن زمان به رنگ ارغوانی دسترسی نداشتند. از این رو، به جای رنگ ارغوانی از رنگ آبی تیره استفاده کردند. دوم اینکه نوشتن قرآن به رنگ طلایی بر روی صفحه آبی به احتمال زیاد تحت تأثیر اسناد رسمی نوشته شده توسط امپراتوری بیزانس مسیحی بود. چند تاریخ برای نگارش نسخه قرآن آبی بیان شده است که قرن دوم هجری قرن چهارم هجری قمری و از اواخر قرن ۹ تا اوایل قرن ۱۰ تاریخ¬های تخمینی آن است.

ساختار قرآن آبی

قرآن آبی به خط کوفی و با زوایای تیز و عدم وجود علامت صدادار مشخص می¬شود. هر صفحه شامل 15 خط است که برای آن دوره غیرسنتی است. معمولاً قرآن‌ها دارای حاشیه‌های ضخیم، خطوط کم و فاصله زیاد بین کلمات بودند و در هر صفحه افقی سه سطر بود. از ویژگی‌های رایج‌تر قرآن آبی می‌توان به ستون محسوس حروف در سمت راست هر برگ و تقسیم حروف غیر مرتبط بین خطوط در نسخه خطی اشاره کرد. تصور می‌شود که این نسخه حاوی 600 برگ کاغذ پوستی ساخته شده از پوست گوسفند باشد که به طور معمول، به دلیل نازک بودن محصول نهایی مورد استفاده قرار می‌گرفت. رنگ آبی مشخص پوسته از رنگ نیلی که از یک ماده گیاهی حاوی نیل، یا نیل هندی یا چوب، مشتق شده بود، به دست آمد.ه است و به دلیل ترکیب مشابه همه رنگ‌های نیلی، فن‌آوری تحلیلی مدرن و مورخان هنر قادر به نتیجه‌گیری قطعی در مورد منبع رنگ آبی نیستند.

نظریه ها در مورد منطقه تولید قرآن آبی

به نظر می رسد که قدمت نسخه قرآن آبی را می توان با توجه به ویژگی های کتابت در مکان های مختلف جویا شد. یکی از احتمالات محل تولید در شهر تاریخی «قیروان» تونس است؛ چرا که تعداد زیادی از برگه ها ر آنجا کشف شده است و بخش‌های زیادی از آن در موزه‌های داخل تونس نگهداری می‌شود.از سوی دیگر، قرآن آبی در فهرست موجودی مسجد جامع قیروان گنجانده شد که نسخه خطی را در حدود سال 1300 میلادی در تونس قرار داده است. این از این ایده حمایت می کند که قرآن آبی در جهان اسلام غربی ایجاد شده است. از آنجا که کتابت در کشورهای آفریقایی در دوره قدیم با ویژگی هایی هماننداستفاده از طلا در خط یا استفاده از چرم آبی یا بنفش امری متداول بوده است.

از این رو، احتمال اینکه این نسخه برای غرب آفریقا یا مغرب در آفریقا باشد، بیشتر است. علاوه بر این، تجزیه و تحلیل سیستم شمارش الفبایی به صورت أبجد به کار می رود؛ چرا که نسخه خطی اولیه فاطمی است که قبل از فتح مصر در سال 969 پس از میلاد توسط همین سلسله در مغرب ساخته شده است. این مسئله با روایت قرن دهم از ابن زبیر تأیید می‌شود که قرآن‌هایی که با طلا بر روی جلد آبی در گنجینه فاطمی نوشته شده است. برخی دیگر از تحقیقات حاکی از پیدایش اولیه این نسخه در دربار اموی اسپانیا است؛ در حالی که برخی دیگر از پژوهش¬ها بر پیدایش آن تحت سلطه اغلابیدها یا کلابیدها در سیسیل یا شمال آفریقا تأکید دارد.

نظریه دیگر نیز وجود دارد که نسخه را متعلق به دوره عباسی می داند؛ زیرا کتابت قرآن بر روی چرم های رنگی همانند آبی، نارنجی و زرد امری متداول بوده است. طبق برخی تحقیقات، نسخه خطی اصلی توسط خلیفه عباسی مأمون برای مقبره پدرش هارون الرشید سفارش داده شده است. این نظریه پس از به دست آوردن گروهی از برگ های این مجموعه در استانبول در سال 1912 تقویت شد و آبی نیز به عنوان نماد عزاداری استفاده می شود. این نظریه اولین بار توسط فردریک آر. مارتین، دیپلمات و فروشنده سوئدی، که قرآن آبی را به جامعه دانشگاهی معرفی کرد، پیشنهاد شد. او ادعا کرد که برخی از صفحات نسخه خطی را در قسطنطنیه به دست آورده است و منشأ آن در مشهد، ایران است، جایی که آنها برای مقبره هارون الرشید خلیفه عباسی در قرن نهم ساخته شده اند. علاوه بر این، طرح افقی قرآن آبی شبیه قرآن‌هایی است که در اوایل دوره عباسی خلق شده‌اند که این نسخه خطی را در عراق امروزی یا اطراف آن قرار می‌دهد. این شواهد این نظریه را تأیید می کند که قرآن آبی در شرق جهان اسلام تولید شده است. نظریه دیگر استفاده از پوشش رنگ‌آمیزی نیلی برای تقلید از تجملات رنگ‌آمیزی ارغوانی نسخه‌های خطی امپراتوری بیزانس باشد و این احتمال رد می شود؛ چرا که رنگرزی پوست احتمالاً در دوره اسلامی رایج بوده، (حساب‌های مالیاتی وجود دارد که روی پوسته رنگ‌شده زرد زعفرانی کپی شده است)، در قرن 9 و 10 دیگر دسترسی مستقیمی به رنگ مورد نیاز برای تولید رنگ ارغوانی وجود نداشت؛ در نتیجه، رنگ نیل وارداتی از هند جایگزین شد؛ اما آنچه این نظریه را تقویت می کند، رنگ آبی عمیق آن، با کتاب مقدس کاوا، نسخه‌ای خطی که در سال 812 پس از میلاد در اسپانیا اموی خلق شد. شباهت های فیزیکی بین این دو از این ایده حمایت می کند که قرآن آبی در قرن نهم در اسپانیا سرچشمه گرفته است. نظریه دیگر این است که یکی از حامیان اموی، قرآن آبی را سفارش داده و این نسخه خطی توسط مسیحیان خلق شده است که سنت بیشتری در نوشتن متون مقدس خود بر روی پوست رنگ شده نسبت به مسلمانان دارند. از آنجایی که فاصله بین اسپانیا و تونس از ایران و تونس نزدیک‌تر است، حمل و نقل قرآن آبی آسان‌تر و در نتیجه احتمال بیشتری دارد. در حال حاضر نیز هنوز در میان محققان در محل تولید قرآن آبی اختلاف نظر وجود دارد و بسیاری از موزه‌ها نمی‌توانند درباره نحوه طبقه‌بندی نسخه خطی به توافق برسند، برخی مانند موزه هنر دنور، آن را به عنوان هنر آسیایی طبقه‌بندی می‌کنند؛ در حالی که می‌گویند ممکن است منشأ آن در شمال آفریقا باشد. این دسته بندی متضاد نشان می دهد که چگونه دانشمندان درباره منشاء واقعی قرآن آبی توافق ندارند. بر این اساس، این پژوهش ها و نطریه ها در مورد محل تولیت قرآن آبی نشان می دهد که انتساب این نسخه به قیروان تونس محتمل است و احتمال پیدایش و کتابت این نسخه با توجه به ساختار رنگ پوست و رنگ خط در غرب آفریقا نزدیک تر است.

وضعیت فعلی نسخه قرآن آبی

برگی از نسخه قرآن آبی

در حال حاضر بیشترین نسخه قرآن آبی در مؤسسه ملی هنر و باستان شناسی موزه ملی باردو در تونس واقع شده است. در این میان، 67 برگه در موزه تمدن و هنر اسلامی در رقاده، تونس و 1 برگه در موزه هنر شهرستان لس آنجلس در کالیفرنیا ایالات متحده آمریکا و برگه های دیگر در سراسر جهان در موزه های مختلف همانند از کتابخانه ملی، موزه هنرهای زیبا، موزه های هنر دانشگاه هاروارد، موزه هنر متروپولیتن، موزه هنر اسلامی، دوحه در قطر پراکنده شده است.

منابع

ایکنا

دائرة المعارف اسلامی

نیل ساز، نصرت، (1396)، مروری بر مقاله نسخه¬های خطی قرآن اثر فرانسوا دروش در دائرة¬المعارف لیدن، آینه پژوهش، سال 28، ش2، صص62-45. ویکی پدیا

Bloom , J.M. ، 'The Early Fatimid Blue Koran' in Graeco-Arabica 4, 1991, pp.171-8 .

Martin, R., The Miniature Painting and Painters of Persia, India And Turkey, 1912, pp.106 - 141

Stanley, Tim, 'The Qur’an on Blue Vellum: Africa or Spain?' in The Qur’an and Calligraphy: A Selection of Fine Manuscript Material, 1996, pp. 7-15

Fraser, Marcus and , Kwiatkowski Will, Ink and Gold: Islamic Calligraphy, 2006, pp. 44-8.

Blair , sheila S., Islamic Calligraphy, Edinburgh, 2008, pp.126-27.

Sabini ,John, 'The World of Islam: Its Festival' in Aramco World

Magazine, vol. 27, no. 3, May/June 1976, pp.2-4 .