عبدالکریم سروش

عبدالکریم سروش (25 آذر 1324)؛ حسین حاج فرج‌الله دبّاغ معروف به عبدالکریم سروش نویسنده، مترجم، فیلسوف و روشنفکر دینی ایرانی. سروش در رشته داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران و در رشته شیمی تجزیه و فلسفه علم در دانشگاه لندن تحصیل کرده‌است. وی یکی از منتقدان مارکسیسم پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود و پس از انقلاب فرهنگی به عضویت ستاد انقلاب فرهنگی درآمد. بیشتر آراء قرآنی سروش مبتنی بر غیروحیانی بودن و تاریخی بودن متن آن است‌که تجربه دینی نام گرفته است. طبق این تئوری پیامبر تنها مبلغ وحی نیست؛ بلکه نقش فاعلی و تولیدگری دارد. پذیرش این تفکر سبب می‌شود که قرآن الهی نباشد و مختص به زمان خاصی شود. در صورتی که قرآن زبان الهی دارد و مختص به فرهنگ و قومیت یا زمان خاصی نیست. نقدهای دیگری بر آراء سروش وارد شده است و آن عبارتنداز: رد ادعای سروش در مورد برخی از روایات همانند روایت تلقيح خرما، عدم پذیرش اقتدارگرایی در پیامبر(ص)، رد شاعر بودن پیامبر(ص) و رد نظریه رویای پیامبرانه که در آن وحی به مثابه خواب در نظر گرفته شده است.

معرفی عبدالکریم سروش

حسین حاج فرج‌الله دباغ در ۲۵ آذر ۱۳۲۴ خورشیدی در شهر تهران، میدان خراسان به دنیا آمد. تحصیلات متوسطه خود را در دبیرستان علوی گذراند و در این دبیرستان به واسطه رضا روزبه با فلسفه و شخصیت‌هایی همچون مرتضی مطهری، سید محمد حسین طباطبایی، مهدی بازرگان، علی شریعتی آشنا شد. او سپس در دانشگاه تهران به تحصیل در رشته داروسازی پرداخت. وی در اوایل دهه ۵۰ شمسی عازم لندن شد و همراه با ادامه تحصیل در رشته شیمی تجزیه به مطالعه فلسفه غرب پرداخت و به نمایندگی از سید محمد بهشتی، به فعالیت در مراکز اسلامی شیعیان در لندن پرداخت. عبدالکریم سروش در هنگام اقامت در انگلستان، در رشته کارشناسی ارشد شیمی تجزیه در دانشگاه لندن و سپس کالج چلسی در تاریخ و فلسفه علم مطالعه کرد. وی در سال‌های آغازین انقلاب به خاطر عضویت در ستاد انقلاب فرهنگی یافت. عبدالکریم سروش از جمله منتقدانی است‌که اظهارنظرها و انتقادات تندی در حوزه الهیات و فلسفه دین داشته است. این انتقادات که امروزه به مثابه روشنفکری دینی شناخته می‌شود نگاهی نقادانه به مثلث دین، سنت و تجدد دارد. آثاری همانند «قبض و بسط تئوریک شریعت»، «صراط ‌های مستقیم» و «بسط تجربه نبوی» از مجموعه آثاری از سروش به شمار می‌آیند که موجب برانگیختن انتقادات تندی در سطح جامعه دینی شده است.

آراء عبدالکریم سروش

آراء عبدالکریم سروش بر چند ادعا استوار است. یکی از ادعاها، «تجربه وحی» است. طبق این تئوری، آيات قرآن مشاهدات پيامبر(ص) است‌. به تعبير ديگر، قرآن گزارش وقايعی است كه خود پيامبر(ص) مشاهده كرده‌اند و نقل كلام خداوند نيست كه مستقيم يا غير مستقيم به او إلقاء شده باشد. ادعای دوم اين است‌كه اين مشاهدات در خواب اتفاق افتاده و نه در بيداری. این ادعا در ادبیات سروش باعث شده تا قرآن به عنوان «خواب‌ نامه پیامبر(ص)» یا «رؤیای رسول الله(ص)» مطرح شود. وی معتقد است که هر بشری به جامعه و زبان خود محدود است و پیامبر(ص) نیز محدودیت‌هایی بشری در قبال وحی داشته است. از این رو، در منظر وی خواب می‌تواند یک قسمت از وحی باشد؛ ولی مشکل اینجاست که او تمامی وحی را به عنوان خواب در نظر گرفته است.در نتیجه، قرآن به دليل اينكه حكايت خواب است، نيازمند تعبير است و نه تفسير و به همين خاطر وقتی كه قرآن از آسمان و زمين و خورشيد و بهشت و جهنم سخنی می‌گويد، نبايد اين سخنان را به امور واقعی بيرونی تفسير کرد؛ بلكه بايد پی به رمز و راز آن خواب برده شود که به چه چيزی اشاره دارد؛ چرا كه اين خواب‌ها مربوط به عالم واقع نيست. طبق نظریه اول، هم لفظ و هم محتوای قرآن کریم، سخن پيامبر اكرم(ص) است و قرآن زبان الهی ندارد و طبق نظریه دوم، قرآن خوابی بوده است که پیامبر دیده است؛ در نتیجه، احتمال خطا در آن وجود دارد. سروش وحی را مثل تجربه‌های عارفانه و شاعرانه می-داندو قائل به تاریخی بودن قرآن است. از نظر سروش، بخشی از قرآن مربوط به تاريخ و فرهنگ حجاز است و عملا نمی‌توان از آن استفاده كرد. طبق این دیدگاه، برخی از داستان‌ها و وقایع قرآنی قابل تعمیم به سایر زمان‌ها و مصداق‌ها نمی‌تواند باشد. مسائلی همانند آسمان‌های هفت‌گانه، شهاب‌سنگ‌ها، پديده مس شيطان نمونه‌ای از این مباحث تاریخی قرآن است‌که سروش به کاربردی نبودن آن معترف است. یکی دیگر از آراء قابل نقد سروش به نقد روایات و کتب روائی بر می‌گردد. به عنوان نمونه، عبدالکریم سروش معتقد است که زیارت جامعه و برخی شروح آن چون شرح زیارت جامعه سید کاظم رشتی مرامنامه شیعه غالی است. یکی از مهم ترین مدعیات سروش مربوط به اقتدارگرایی در اسلام است. وی معتقد است «پیامبر اقتدارگرا» است؛ همچنین از نظر او در اسلام گزاره‌های محبت و رحمت کم است.

نقد آراء عبدالکریم سروش

برخی از صاحب نظران و اندیشمندان پاسخ‌ها و انتقاداتی به آراء سروش داشته‌اند. یکی از پاسخ‌هایی که به ادعای سروش داده شده است، رد ادعای تجربه دینی است. طبق آنچه قرآن مطرح كرده است، جبرئيل يا پيامبر(ص) هيچ دخالتی در توليد قرآن نداشته‌اند و لفظ و محتوای قرآن به طور كامل از خداوند صادر شده است و جبرئيل نقش وساطت و پيامبر اكرم(ص) نقش دريافت كننده وحی داشته است. از دیگر دلایل رد ادعای سروش، اعجاز قرآن و عدم تحريف در قرآن است. همچنین، سروش میان خواب و وحی هیچ تفاوتی قائل نشده است.

علاوه بر این، در پاسخ به ادعای شاعر بودن پیامبر(ص) باید بیان کرد که تجربه‌های شاعرانه درباره وهم، پندار و خيال است و اساسا، در بسياری از موارد با واقعيت همراه نيست و گزافه راه پيدا می‌كند و قرآن نيز از شعر و شاعری خود را بری دانسته است. همچنین، تجربه‌های عارفانه خطا پذیر و مسبوق به سيروسلوك است که با وحی تفاوت دارد. قرآن نیز ادعای شاعر بودن پیامبر(ص) را رد می-کند. همچنین، در پاسخ به ادعای سروش در مورد تاریخی بودن قرآن‌ باید بیان داشت‌که بسیاری از مسائل علم همانند نظریات در مورد آسمان‌های هفت‌گانه، جن و نفی و اثباتش به نتیجه نرسیده است تا اینکه دیدگاهی قطعی از قرآن كريم در این مورد وجود داشته باشد یا اینکه نظریات قرآن در گذر زمان منسوخ شود. همچنین، سروش نسبت به برخی از روایات، رویکرد انتقادی داشته است و این بیش از آنکه به اصل روایات بازگردد به رویکرد دوگانه و گزینشی وی در مواجهه با روایات باز می‌گردد؛ به عنوان نمونه، روايات طبی در صورتی كه از صحت سند و محتوا برخوردار باشد، قابل قبول هستند و به صرف ذکر این روایات در منابع حدیثی نمی توان به آنها تکیه کرد. در نقد ادعای سروش پیرامون اقتدارگرایی نیز باید گفت که سروش بین اقتدار و اقتدارگرایی خلط کرده است؛ زیرا اقتدارگرایی به معنای اصل تبعیت بی‌چون‌وچرا از قدرت است که نقطه مقابل آزادی فردی در فکر و عمل قرار می‌گیرد. در این صورت، شخصیت اقتدارگرا کسی است که می‌خواهد دیگران را تحت کنترل و تسلط خود در بیاورد، در صورتی‌که این ادعا با توجه به سیره پیامبر(ص) ناسازگار است و پیامبر(ص) به هیچ عنوان به دنبال این نبودند که دیگران را تحت کنترل و تسلط خود در بیاورند.

منابع

ایکنا

ویکی پدیا