سوره حمد
سوره فاتحه یا حمد؛ اولین سوره قرآن کریم که خواندنش در رکعات اول و دوم نمازهای واجب و مستحب، واجب است. این سوره، جزء سور مکی است که در جزء اول واقع شده است.
معرفی
این سوره مشتمل بر صد و بيست و سه حرف است و به سبب آنکه خداوند در آن حمد و ثنا شده به سوره حمد نامیده شده است. همچنین از این رو که در ابتدای مصاحف قرآن قرار دارد به آن فاتحة الکتاب نیز می گویند. اسامی مختلفی برای این سوره ذکر شده است که برخی از آن ها عبارتند از فاتحة الکتاب، فاتحة القرآن، ام الکتاب، ام القرآن، سبع المثاني، قرآن العظيم، حمد، صلاة، نماز، شفاء، شافيه، رقيه، اساس، وافيه، کافيه، کنز، شکر، ثناء، مناجات، تفويض، دعاء، نور، تعليم المسأله، سؤال، حمد أولی، حمد قصری و منت.
زمان و محل نزول سوره
سوره فاتحة الکتاب به قول ابن عباس و قتاده مکی و بقول مجاهد، مدنی است و بعضى معتقدند یک بار در مکه و بار دیگر در مدینه نازل شد. با توجه به اينکه سوره حمد جزو اولين سوره های نازله است بنابراين زمان نزول آن در سال اول بعثت پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌و‌آله مي باشد.
در فهرست های مربوط به ترتیب نزول قرآن، سوره حمد پنجمين سوره نازله قرآن مي‌باشد و بعد از سوره مدثر نازل شده است.
ویژگی های خاص سوره حمد
این سوره تنها سوره‌ای است که دوبار نازل شده است و به همین جهت «سبع المثانی» خوانده می‌شود. همچنین این سوره همتای خود قرآن به شمار آمده است: «وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ». علاوه بر این، حمد سوره پایه نماز قرار داده شده است. این سوره تنها سوره‌ای است که باید در شبانه‌روز آن را ده مرتبه بخوانیم. همچنین جامع‌ترین حکمت الهی در این سوره بیان شده است. اجمالا این سوره، سوره عظیمی است. این سوره آثار زیادی دارد از جمله آثار تلاوت آن شفا بودن سوره حمد است: «من نالته عله فليقرأ في جيبه الحمد سبع مرات، فان ذهبت العله وإلا فليقرأها سبعين مره، وأنا الضامن له العافيه». البته ممکن است کسی سوره حمد بخواند و شفا نگیرد چون مصلحت او نبوده است.
سوره حمد تنها سوره‌ای است که به اتفاق شیعه و سنی بسم الله جزء آن است. اهل سنت و برخی عالمان شیعه در مورد بقیه سور معتقدند که بسم الله جزء سوره نیست. حالا یا جزء قرآن هم نمی‌دانند یا جزء قرآن می‌دانند ولی جزء سوره نمی‌دانند. خیلی‌ها که بسم الله را جزء سوره می‌دانند، آن را آیه مستقل نمی‌دانند. تنها سوره‌ای که بسم الله آن شماره دارد و آیه مستقل است سوره حمد است.[۱]
فضیلت سوره حمد
«سوره حمد» نسخه ای است برای درمان همه آلام جسمی و روحی. و چون انسان «العیاذ بالله» بیمار شد، راحتترین درمان و کم هزینه ترین درمان، خواندن سوره حمد است. عن امیر المومنین علیه السلام عن الرسول صلی الله علیه واله و سلم ان الله تعالی قال لی یامحمد «و لقد اتیناک سبعا من المثانی و القران العظیم» .فافرد الامتنان علی بفاتحه الکتاب و جعلها بازاء القران و ان فاتحه الکتاب اشرف ما فی کنوز العرش. وان الله عز و جل خص محمدا و شرفه بها و لم یشرک معه فیها احدا من انبیاءه ما خلا سلیمان فانه اعطاه منها « بسم الله الرحمن الرحیم» حکی عن بلقیس حین قالت «انی القی الی کتاب کریم انه من سلیمان و انه بسم الله الرحمن الرحیم.» الا فمن قراها معتقدا لموالاة محمد و اله الطیبین. منقادا لامرها مومنا بظاهرها و باطنها.اعطاه الله بکل حرف منها افضل من الدنیا و ما فیها و من اصناف اموالها و خیراتها.ومن استمع الی قاری یقرأها کان له قدر ما للقاری . فلیستکثر احدکم من هذا الخیر المعرض لکم فانه غنیمه لا یذهبن اوانه فتبقی فی قلوبکم الحسرة.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: از پیغمبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که فرمود: به تحقیق خدای متعال به من گفته: ای محمد به تو هفت آیه از مثانی و قرآن عظیم داده ایم. پس فاتحه الکتاب را جدا کرد و بر من منت گذاشت آن را در برابر قرآن عظیم قرار داد».
به تحقیق فاتحه الکتاب بهترین چیزی است که در گنج های عرش است و خدای عزوجل این سوره را به طور اختصاصی به محمد داد و بدین سبب او را با عزت کرد و هیچ یک از پیغمبرانش را با او در این فضیلت شریک نکرده ست به جز سلیمان که خدای تعالی به او «بسم الله الرحمن الرحیم» را از فاتحه الکتاب داده است و از بلقیس حکایت کرده که گفت: به درستی که نوشته ای عزیز و گرامی از سلیمان به من رسیده است و نوشته این است که هر کس «بسم الله الرحمن الرحیم» را بخواند و به محمد و دوستی اهل بیت او اعتقاد داشته باشد و ایمان قلبی و ظاهری به ایشان داشته باشد خداوند به ازای هر حرفی که از آن سوره پاداش و ثوابی بهتر از دنیا و آنچه از مال ها و خوبی ها در آن است به او می دهد و کسی که به صوت خواننده این سوره گوش دهد ثوابش مانند کسی است که این سوره را می خواند پس هر یک از شما باید بسیار کوشش کند تا این ثواب و پاداش را به دست آورد که غنیمیتی است که نباید از آن گذشت تا حسرت و افسوس آن بماند.
عن النبی صلی الله علیه وآله وسلم: فضل السورة الحمد کفضل حملة العرض، من قرأها اعطاه الله ثواب حملة العرش.پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: فضیلت سوره حمد مانند فضیلت حاملان عرش است، هر کس آن را قرائت کند، ثوابی مانند ثواب حاملان عرش به او داده می شود.
قال النبی صلی الله علیه و آله وسلم: من قرأها فاتحة الکتاب اعطاه الله من الاجر بعدد کل کتب انزل من السماء قرأها و ثوابها. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: هرکس سوره حمد را قرائت کند خداوند به عدد خواندن تمام کتابهایی که از آسمان نازل شده به او ثواب و پاداش عنایت می فرماید.
عن ابن عباس قال: قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: فاتحة الکتاب تعدل ثلث القران. ابن عباس از پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله وسلم» نقل کرده است که: سوره حمد دو سوم قرآن کریم است.
عن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم انه قال: لو ان فاتحة الکتاب وضعت فی کفة المیزان و وضع القرآن فی کفة ارجحت فاتحة الکتاب سبع مرات. در روایتی رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم آمده است: اگر سوره حمد را در یک کفهٔ میزان و باقی سوره های قرآن را در کفهٔ دیگر قرار دهند، سوره «حمد» هفت برابر سنگین تر است.
قال رسول الله صلی الله علیه وآله سلم: أیما مسلم قرد فاتحة الکتاب اعطی من الاجر کانما قرأ ثلثی القرآن و اعطی من الاجر کانما تصدق علی کل مومن و مؤمنة. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم: هر مسلمانی که سوره حمد را قرائت نماید، اجری مانند قرائت دو سوم قرآن به او عطا می شود، و نیز اجری مانند صدقه بر مردان و زنان مومن عنایت می شود.
عن ابی ابن کعب: قرأت علی رسول الله فاتحة الکتاب فقال: والذی نفسی بیده ما انزل الله فی التوراة و الانجسل و لا فی الزبور و لا فی الفرقان مثلها هی ام الکتاب و ام القران و هی سبع المثانی و هی مقسومة بی ن الله و بین عبده و یعبده ما سأل. ابن کعب می گوید: سوره فاتحه الکتاب را نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم قرائت کردم حضرت فرمود: قسم به کسی که جانم به دست اوست در تورات و انجیل و زبور و فرقان ، مثل این سوره نازل نشده است و این سوره مادرکتاب و مادر قران است و هفت آیه دارد و تقسیم می شود بین خدا و بنده اش، و برای بنده است آنچه که از خدا بخواهد.[۲]
حکم خواندن سوره حمد به جای تسبیحات اربعه
طبق فتوای حضرت آیت الله خامنه ای «در رکعت سوم و چهارم نمازها گفتن یک بار «سبحان اللّه و الحمدللّه و لا اله الّا الله و اللّه اکبر» کافی است؛ هرچند احتیاط مستحب آن است که سه مرتبه گفته شود. البته می‌توان به جای این ذکر که تسبیحات اربعه نامیده می‌شود، سوره حمد خواند.»
همچنین ایشان معنقدند «کسی که عادت دارد در رکعت سوم و چهارم تسبیحات اربعه بگوید، اگر تصمیم گرفت سوره حمد بخواند ولی به خاطر غافل شدن از این تصمیم، بر طبق عادت تسبیحات را خواند، نمازش صحیح است و همچنین است اگر عادت به خواندن حمد دارد و تصمیم بگیرد تسبیحات بخواند، ولی در اثر غفلت حمد را بخواند.»
علاوه بر اینها مبتنی بر فتوای ایشان «اگر در رکعت سوم یا چهارم می‌خواست «حمد» بخواند و تسبیحات به زبانش آمد، یا می‌خواست تسبیحات بخواند و «حمد» به زبانش آمد، باید آن را رها کند و دوباره «حمد» یا تسبیحات را بخواند؛ ولی اگر عادتش خواندن چیزی بود که به زبانش آمده و در خزانه قلبش آن را قصد داشته، می‌تواند همان را تمام کند و نمازش صحیح است.»[۳]
محتوای سوره
محتوای سوره از نظر کلی به دو بخش قبل تقسيم است. بخش اول سوره از حمد و ثناى خدا سخن می‌گويد و بخش دوم آن نيازهاى بنده را مطرح می‌کند. در حدیث قدسی نیز آمده است: من سوره حمد را ميان خود و بندهام تقسيم كرده‌ام؛ نيمى از آن براى من، و نيمى براى بندهٔ من است.
سه گروه انسان در سوره حمد
در این سوره انسان‌ها از نظر هدایت و ضلالت به سه قسم تقسیم می‌شوند. یک دسته «هادین» هستند. هادین کسانی هستند که طالب حق هستند و به حق می‌رسند. قسم دوم «مغضوبین» هستند. مغضوبین کسانی هستند که طالب باطل هستند و به آن می‌رسند. اگر این افراد طالب باطل نبودند، مغضوب نمی‌شدند. قسم سوم، «ضالین» هستند. ضالین کسانی‌اند که طالب حق‌اند، ولی به اشتباه افتادند یا حداقل طالب باطل نبودند ولی راه هدایت را هم پیدا نکردند.[۴]
رحمت الهی
سوره حمد با بزرگداشت نام خدای رحمان و رحیم آغاز می‌شود «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»(سوره حمد، ۲-۳). خداوند بارها خود را با این دو صفت نیکو (رحمان و رحیم) معرفی کرده است. در تفاوت این دو کلمه گفته‌اند: «رحمان به معنای کثرت و فراوانی رحمت الهی است که شامل همه بندگان اعم از مومن و کافر می‌شود و رحیم بیانگر رحمت جاودان و نعمت دائمی خداوند است که ویژه بندگان مومن است» (المیزان).
از پیامبر(ص) روایت شده است «خداوند یکصد رحمت دارد و یکی از آنها را به زمین فرستاده و بین مخلوقاتش تقسیم کرده است. با آن یک رحمت است که مخلوقات با هم مهربانی می‌کنند و به یکدیگر مهر می‌ورزند و با آن ۹۹ رحمت دیگر، در روز قیامت بر بندگانش رحم می‌کند»(مجمع‌البیان)
البته روشن است که تعبیر ۱۰۰ رحمت برای نزدیک کردن مطلب به ذهن است، زیرا رحمت الهی، بی‌نهایت و شمارش‌ناپذیر است.
راه مستقیم
راه مستقیم یعنی راه روشن و وسیع و همواری که به هیچ طرف انحراف ندارد و مراد از آن در آیات قرآن، همان آیین خداپرستی و دین حق و پایبند بودن به دستورهای خدا است. علاوه بر آیه ۷ سوره حمد، در آیه ۱۶۱ سوره انعام می‌خوانیم «ای پیامبر، بگو پروردگارم مرا به راه راست یعنی به دینی پایدار هدایت کرده است». در آیه ۵۹ سوره نساء، این راه مستقیم با اطاعت از ۳ مورد بیان شده است «اى كسانى كه ايمان آورده‌‌ايد، خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياى امر خود را (نيز) اطاعت كنيد، پس هر گاه در امرى (دينى) اختلاف نظر يافتيد، اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داريد آن را به (كتاب) خدا و (سنت) پيامبر (او) عرضه بداريد، اين بهتر و نيكفرجامتر است».[۵]
تفسیر شلتوت از سوره حمد
شلتوت معتقد است که سوره کریمه فاتحه الکتاب مشتمل بر همه چیزهایی است که کمال و خوشیختی انسان در دنیا و آخرت به آنها بستگی دارد. وی بر آن است که کمال انسان‌ها در گرو کمال دو نیروی اندیشه و عمل انسان است.
از نظر شلتوت انسان با اندیشه حق را می‌یابد و به آن ایمان می‌آورد و با عمل راه خیر، فلاح و کمال را می‌پیماید. شلتوت بر آن است که بخش نخست سوره فاتحه به اندیشه پرداخته و بیان حقیقتی را که اساس هستی و اصل خوشبختی مطلق است را بیان می‌کند. این کار«با اثبات ربوبیت خدا برای جهانیان و رحمت و رحمانیت خدا و تنها سیطره داشتن او در روز قیامت و روز پاداش» انجام می‌گیرد. همچنین شلتوت معتقد است که بخش دوم سوره «عهده‌دار بیان اساس روش عملی در زندگی» انسان است. این راهنمایی در همه بخش‌های زندگی انسان اعم از عبادات و معاملات یا مناسبات اجتماعی انسان صورت می‌گیرد. وی توضیح می‌دهد «پس عبادت برای خدا و کمک خواستم از خدا و هدایت از جانب خداست با التزام عملی به پیمودن راه خدا و دوری جستن از طریق منکران و مستکبران و گمراهان سرگردان میسور است.» وی نتیجه می‌گیرد: «از این روست که این سوره «فاتحه‌الکتاب» و «ام القرآن» نام گرفته و تنها سوره‌ای است که از مومنان خواسته‌اند در هر نماز و هر رکعتی و در هر زمانی آن را بخوانند و بر زبان هر مومنی خواندنش آسان و ساده است و در نظر اسلام چنان است که گویی مجموعه شعاعی است که پرتوش همه چیز را روشن و بر همه چیز می‌تابد.»
کمال و شفای انسان در سوره «حمد»
شلتوت در تفسیر خود با آگاهی از روایات عدیده در خصوص سوره حمد و نیز مضمون آن، تلاش کرده است اهمیت این سوره را به خواننده معاصر نشان دهد. وی در تفسیر خود به دو عنصر نظر و عمل در حیات انسانی توجه کرده است. چنانچه در نگاهی اجمالی به تفسیر شلتوت آمد، اندیشه و عمل مورد نظر سوره حمد بوده است و هیچ سعادتی بدون یکی از این دو رکن تحقق نخواهد یافت. سعادت انسانی از نظر شلتوت تنها از نظر عبادی به دست نمی‌آید که از نظر معاملات و مناسبات اجتماعی نیز محصول قرآن است. تفسیر وی را می‌توان با حدیث امام صادق(ع) بازخوانی کرد. امام صادق(ع) شرط لازم و کافی شفای انسان را این سوره عنوان می‌کند. مراد از شفای انسان عام است و نه تنها باید در خصوص امراض و مشکلات جسمی که در خصوص ابعاد روحی انسان نیز در نظر گرفته شود. شفای انسان باید در خصوص ابعاد وجودی انسان باشد. این ابعاد را چنانچه شلتوت انجام داده است می‌توان به دو بعد روحی و جسمی تقسیم کرد. شلتوت مضمون حدیث امام صادق(ع) را در نظر داشته است و تعبیر سعادت و خوشبختی را به جای شفا آورده است. شفای انسان به معنای دقیق می‌توان سعادت قلمداد شود، انسانی که در بعد نظر توحید و هدایت را می‌یابد و در بعد عمل به آن جامه تحقق می‌پوشاند. تحقق کمال انسانی در سوره حمد از نظر شلتوت ما را متوجه حدیث دیگری می‌سازد که در آن سوره حمد «دربردارنده پرمحتواترين ثنا و ستايش» توصیف شده است. تاکید بر قرائت سوره حمد، چنانچه شلتوت آن را مورد تاکید قرار داده است، ناشی از مضامین بالای سوره آغازین کتاب الله است.
منابع
ایکنا
ارجاعات
فهرست سوره‌ها
| سوره قبلی:
- |
1.فاتحه | سوره بعدی: |
۱.الفاتحة ۲.البقرة ۳.آل عمران ۴.النساء ۵.المائدة ۶.الأنعام ۷.الأعراف ۸.الأنفال ۹.التوبة ۱۰.يونس ۱۱.هود ۱۲.يوسف ۱۳.الرعد ۱۴.ابراهيم ۱۵.الحجر ۱۶.النحل ۱۷.الإسراء ۱۸.الكهف ۱۹.مريم ۲۰.طه ۲۱.الأنبياء ۲۲.الحج ۲۳.المؤمنون ۲۴.النور ۲۵.الفرقان ۲۶.الشعراء ۲۷.النمل ۲۸.القصص ۲۹.العنكبوت ۳۰.الروم ۳۱.لقمان ۳۲.السجدة ۳۳.الأحزاب ۳۴.سبإ ۳۵.الفاطر ۳۶.يس ۳۷.الصافات ۳۸.ص ۳۹.الزمر ۴۰.غافر ۴۱.فصلت ۴۲.الشورى ۴۳.الزخرف ۴۴.الدخان ۴۵.الجاثية ۴۶.الأحقاف ۴۷.محمد ۴۸.الفتح ۴۹.الحجرات ۵۰.ق ۵۱.الذاريات ۵۲.الطور ۵۳.النجم ۵۴.القمر ۵۵.الرحمن ۵۶.الواقعة ۵۷.الحديد ۵۸.المجادلة ۵۹.الحشر ۶۰.الممتحنة ۶۱.الصف ۶۲.الجمعة ۶۳.المنافقون ۶۴.التغابن ۶۵.الطلاق ۶۶.التحريم ۶۷.الملك ۶۸.القلم ۶۹.الحاقة ۷۰.المعارج ۷۱.نوح ۷۲.الجن ۷۳.المزمل ۷۴.المدثر ۷۵.القيامة ۷۶.الانسان ۷۷.المرسلات ۷۸.النبإ ۷۹.النازعات ۸۰.عبس ۸۱.التكوير ۸۲.الإنفطار ۸۳.المطففين ۸۴.الإنشقاق ۸۵.البروج ۸۶.الطارق ۸۷.الأعلى ۸۸.الغاشية ۸۹.الفجر ۹۰.البلد ۹۱.الشمس ۹۲.الليل ۹۳.الضحى ۹۴.الشرح ۹۵.التين ۹۶.العلق ۹۷.القدر ۹۸.البينة ۹۹.الزلزلة ۱۰۰.العاديات ۱۰۱.القارعة ۱۰۲.التكاثر ۱۰۳.العصر ۱۰۴.الهمزة ۱۰۵.الفيل ۱۰۶.قريش ۱۰۷.الماعون ۱۰۸.الكوثر ۱۰۹.الكافرون ۱۱۰.النصر ۱۱۱.المسد ۱۱۲.الإخلاص ۱۱۳.الفلق ۱۱۴.الناس