حریم خصوصی

حریم خصوصی؛ قلمروی زندگی شخصی افراد. ورود به حریم شخصی افراد بدون اجازۀ صاحب حق، از لحاظ شرعی و حقوقی ممنوع و غیر مجاز است. آیات متعددی از قرآن کریم و نیز روایات ائمه (ع) بر ضرورت رعایت و حفظ حریم شخصی افراد و حرمت نقض آن دلالت دارد. نقض حریم خصوصی افراد موجب تضییع حقوق و ظلم به ایشان است، از همین رو به لحاظ عقلی پاسداری از حریم خصوصی ضرورت دارد. همچنین کرامت انسانی، اصل آزادی، حفظ عزت و آبرو از جمله دیگر مواردی هستند که ضرورت رعایت حریم خصوصی را اثبات می‌کنند. همانگونه که در جامعه افراد مجاز به ورود به حریم خصوصی یکدیگر نیستند، در خانواده نیز حفظ این حریم باید رعایت شود. از منظر فقهی نه مرد و نه زن، مجاز به ورود به حریم خصوصی همسر خود نیستند. از بین رفتن اعتماد، صفا و صمیمیت در محیط خانه، از پیامدهای نقض حریم خصوصی در میان اعضای خانواده به شمار می‌رود.

تعریف حریم خصوصی

حریم خصوصی، قلمرو و محدوده‌ای از زندگی شخصی هر فرد است که برای عموم آشکار نیست و وی نیز تمایل به افشای آن ندارد. همچنین حریم خصوصی، محدوده ای است که اشخاص هیچ‌گونه ورود و نظارت دیگران بر این فضا را بر نمی‌تابند و نسبت به ورود غیر، واکنش نشان می‌دهند؛ لذا پاسداری از حریم، در مقابل هر گونه تعرض رابطه تنگاتنگی با حفظ حیثیت و کرامت انسانی دارد. به بیانی دیگر حریم خصوصی محدوده معقولی است که فرد انتظار دارد از دسترس دیگری مصون بماند، این دیگری، می‌تواند دولت یا سایر اشخاص حقیقی و حقوقی باشد.

ضرورت حفظ حریم خصوصی

کرامت انسانی، نیاز فطری انسان، حفظ عزت، آبرو و شخصیت، اصل آزادی و اصل مصونیت افراد در برابر تمامیت معنوی و جسمی خود، ضرورت رعایت حریم خصوصی را اثبات می‌کند و تجاوز به حریم خصوصی و افشای اطلاعات مربوط به فرد ظلم تلقی می‌شود. حریم خصوصی به آن دلیل از جمله آزادی‌های افراد است که این افراد دارای یک وجود انسانی هستند و کرامت انسانی ایجاب می‌کند حق بر خلوت و تنها بودن برای آن‌ها وجود داشته باشد که افراد باید از هرگونه ورود غیر مجاز به حریم خصوصی افراد پرهیز کنند. حریم خصوصی از حقوق حمایتی افراد است که دولت باید در این زمینه فراد را حمایت کند. در منشور حقوق شهروندی در ماده ۳۶ تا ۴۲ به حریم خصوصی پرداخته شده‌ است.

لزوم احترام به حریم خصوصی

در اسلام لزوم احترام به حق حریم خصوصی افراد در فقه امامیه و حقوق اسلامی مورد تأکید ویژه قرار گرفته است. در‌ اندیشه و سیره امام خمینی (ره) حریم خصوصی زندگی افراد دربرگیرنده حوزه‌هایی مانند: آزادی عقیده، بیان و قلم، آزادی در محل سکونت و کار، اختیار عمل در مباحات، مستحبات و مکروهات و موارد دیگر است. فرمان هشت ماده‌ای ایشان به مسئولان اجرایی و قضایی صریح‌ترین دیدگاه ایشان در این موضوع است. در قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز به برخی از مصادیق حریم خصوصی اشاره شده است. ادله فقهی و نیز مواد قانونی دلالت بر حرمت و ممنوعیت نقض حریم خصوصی دارند اما در صورت تزاحم مصلحت فردی با مصالح اجتماعی و با تشخیص حاکم و مجوز قانونی امکان ورود به حریم خصوصی با رعایت ضوابط وجود دارد.

حفظ حریم خصوصی از منظر قرآن

قرآن کریم به‌عنوان دستورالعمل زندگی مسلمانان رهنمودهای مختلفی را درباره عدم تفحص در زندگی دیگران و محترم شمردن حریم خصوصی آنان مطرح کرده است. از آنجا که فضای مجازی امتداد زندگی واقعی انسان‌ها است، به همین دلیل رهنمودهای قرآن کریم در مورد حفظ حریم خصوصی دیگران، درباره فضای مجازی هم صدق می‌کند. حریم در فقه به معنای منع به کار رفته است، یعنی چیزی که نزدیک شدن به آن برای غیر صاحبش ممنوع است. به طور کلی در قرآن کریم ظن و گمان درباره دیگران، ورود به منزل دیگران بدون اجازه و استراق سمع که مصادیقی از حفظ حریم خصوصی دیگران به شمار می‌رود، برای مسلمانان ممنوع شده است. قرآن در ارتباط با حفظ حریم خصوصی دیگران، می‌فرماید «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد از بسيارى از گمان‌ها بپرهيزيد كه پاره‌‌اى از گمان‌ها گناه است و جاسوسى مكنيد.» در آیه فوق حتی تجاوز به حریم خصوصی دیگران در حد ظن و گمان نیز منع شده است و این موضوع نشان‌دهنده حساسیت دین مبین اسلام درباره حفظ حریم خصوصی دیگران است. ضرورت رعایت حریم خانه دیگران در قرآن كریم اینچنین بیان شده است «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا... فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيهَا أَحَدًا فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى يُؤْذَنَ لَكُمْ وَإِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا... لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فِيهَا مَتَاعٌ لَكُمْ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد به خانه‌‏هايى كه خانه‌‏هاى شما نيست داخل مشويد تا اجازه بگيريد و بر اهل آن سلام گوييد ... و اگر كسى را در آن نيافتيد پس داخل آن مشويد تا به شما اجازه داده شود و اگر به شما گفته شد برگرديد، برگرديد ... بر شما گناهى نيست كه به خانه‌‏هاى غيرمسكونى كه در آنها براى شما استفاده‌اى است داخل شويد.» دقت توجه به نحوه ورود به خانه دیگران در آیات فوق، نشان‌دهنده اهمیت حریم خصوصی دیگران در قرآن کریم است.

حریم خصوصی از منظر روایات

زندگی انسان دارای دو عرصه بروز و نهفتگی است؛ در ظهور و بروز ظاهری، اشخاص دارای حرمت و حریم عمومی هستند و در در عرصه پنهانی، حریم خصوصی افراد تعریف می‌شود که نباید مردم از آن باخبر شوند. حریم خصوصی افراد در منابع روایی و همچنین آیات قرآن کریم دارای اشارات فراوانی است که کلام نبی اکرم(ص) که فرمود: «جان، مال و ناموس مؤمن حرمت دارد» یکی از این اشارات پرمغز روایی است که حریم خصوصی را به زیبایی تعریف می‌کند. بر اساس بیان امیرالمؤمنین(ع)، هر فردی که سری از دیگری را افشا کند، در حق امانتی که در اختیار دارد، خیانت کرده است یکی از قوانین اساسی در ارتباطات اجتماعی افراد این است که حقوق فردی و اجتماعی آنها رعایت شود و بر همین اساس نیز زشت‌ترین نیرنگ‌بازی‌ها در روایات دینی، افشای سرّ مردم معرفی شده است. همان‌گونه که خالق هستی «ستار العیوب» است و پنهانی‌ها را افشا نمی‌کند، انسان نیز در تقرب به اوصاف الهی باید اجازه بدهد تا حریم خصوصی افراد در پشت پرده‌ باقی بماند و در آن تجسس نکند.

حریم خصوصی زوجین در خانواده از منظر فقهی

در جامعه افراد مجاز به ورود به حریم خصوصی یکدیگر نیستند و لذا در خانواده نیز باید این حریم خصوصی حفظ شود. عده‌ای سه ادله برای جواز ورود مرد به حریم همسرش مطرح کرده‌اند، دلیل اول، قاعده مالکیت است؛ یعنی آن‌ چه که در اختیار زوج قرار می‌گیرد دارایی همسر اوست و بر این اساس زوج می‌تواند بر اموال مورد استفادۀ همسرش، وارد شده و آن را کنترل و تجسس کند اما این استدلالی بسیار ضعیف است. ادله قرآن کریم آن است که زن استقلال مالی دارد و از این نظر بین زن و مرد تفاوتی وجود ندارد و حال اگر زن برای خود تلفن همراه تهیه کرده که از درآمد شخصی‌اش و یا درآمد همسرش باشد تفاوتی ندارد و این گوشی از آن خود زن است و مرد در این حریم نمی‌تواند وارد شود. دلیل دوم را با توجه به آیه «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ ..؛ مردان سرپرست زنانند»، ریاست مرد بر زن مطرح کرده‌اند. مرحوم شهید ثانی در کتاب «مَسالِکُ الأفْهام» در باب تفسیر این آیه آورده‌ است که زوج نسبت به زوجه فقط در دو موضوع حق تصمیم‌گیری و اولویت ریاست دارد، یکی مسئله محل زندگی و دیگری مسائل عاطفی. و در این دو مسئله بین زن و شوهر هیچ تفاوتی وجود ندارد و مرد نمی‌تواند اعمال ولایت نسبت به زن در امور دیگر داشته باشد و زن از استقلال برخوردار است. در بیان دلیل سوم گفته شده است مردان در محیط خانواده مسئولیتی برای صیانت از اخلاق و دین‌داری همسر و فرزندان دارند و براساس این مسئولیت آن‌ها مجاز به ورود به حریم خصوصی همسرشان هستند. این گروه با استناد به آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن مردم است‏ حفظ كنيد»، اذعان دارند که مرد باید رفت و آمد، کسب و کار، مطالعه و روابط و.. همسر خود را تحت نظر بگیرد و وارد حریم خصوصی او شود تا مبادا انحراف اخلاقی و عملی برای همسر وی اتفاق افتد. در روایات آمده‌ است زمان نزول این آیه، کسی از مسلمانان بر زمین نشست و شروع به گریه کرد و با ناراحتی ابراز کرد من نسبت به کنترل و نجات خودم عاجز و ناتوان بودم حال دستور آمده تا خانواده خودم را هم باید حفظ کنم. پیامبر اسلام(ص) فرمودند که این نگهداری و صیانت از خانواده بیش از این نیست که آن چه را که خداوند پسندیده و به تو امر کرده، به آن‌ها هم امر کنی و آن‌چه را هم که ناپسند است آن‌ها را نهی کنی. در حقیقت از این آیه، موضوعی فراتر از وظیفه امر به معروف و نهی از منکر که وظیفه عمومی است، استنباط نمی‌شود و به عبارت بهتر، کنترل پیوسته و دائمی همسر و فرزندان و تحت فشار قرار گذاشتن آن‌ها، وجود ندارد و به هیچ عنوان مجوزی برای تجسس کردن در امور خصوصی آن‌ها نیست و فقه و اسلام چنین اجازه‌ای نمی‌دهد و اگر از این آیه چنین استخراج شود که مرد می‌تواند به حریم خصوصی زن وارد شود به همین علت زن هم می‌تواند به حریم خصوصی مرد وارد شود. چراکه عبارت «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» در آیه فوق، هم شامل مردان و هم شامل زنان می‌شود، تعبیر «أَهْلِيكُمْ» نیز در آیه، یک تعبیر دو طرفه است و لذا طرفین را در این امر موظف و مکلف می‌داند. در نتیجه باید گفت ورود به حریم خصوصی، اعتماد و صفا و صمیمیت در محیط خانواده را از بین می‌برد و از منظر فقهی مرد به هیچ عنوان مجاز به ورود به حریم خصوصی زن نیست و در محیط خانواده باید آن‌قدر صفا و صمیمیت وجود داشته باشد تا پنهان‌کاری، سوءظن و بی‌اعتمادی رنگ ببازد.

محدودۀ دخالت والدین در حریم خصوصی فرزند

برای جلوگیری از آشفتگی و هرج و مرج در خانواده و یا جامعه، لازم است والدین به‌عنوان مربی در امور خصوصی فرزندشان در محدوده مجاز، از امور ضروری دخالت کنند؛ زیرا حیات جامعه به حیات خانواده مرتبط است؛ بنابراین ضروری است تا والدین به‌عنوان شخص مسئول و مربی شناخت کافی از ملاک و میزان دخالت در حریم خصوصی فرزندانشان داشته باشند تا مانع از بروز هر گونه ناهنجاری و مشکلات تهدیدکننده و خدشه‌دار شدن کرامت و حیثیت فرزندانشان شوند؛ چرا که شناخت مؤلفه‌های دخالت در حریم فرزند در شیوه تربیت و اثر نقش‌آفرینی آن، بسیار مؤثر است.

حریم خصوصی در فضای مجازی

افراد در فضای مجازی به عنوان کاربر به این فضا هویت می‌بخشند و البته تک تک این افراد در معرض نقض حریم خصوصی‌شان هستند. تعرض به حریم خصوصی دیگران در فضای مجازی به دو شکل صورت می‌گیرد؛ اول، برخی از افراد سودجو تلاش می‌کنند تا از طریق ورود به حریم خصوصی دیگران برای خود کسب درآمد کنند. امّا، در شکل دوم از تعرض به حریم دیگران در فضای مجازی، این کار به صورت ناخودآگاه صورت می‌گیرد. به این معنا که کاربران درباره حد و حریم دیگران و خودشان آگاهی ندارند و به همین دلیل به حریم خصوصی دیگران تعرض می‌کنند. بدیهی است که برای تعرض‌کنندگان آگاه باید بر اساس قانون مجازات‌هایی در نظر گرفت و البته به لحاظ دینی و قرآنی نیز آنان باید منتظر عقوبت الهی باشند. اما، دسته دوم باید تحت تعلیم و آگاهی‌بخشی قرار گیرند و از طریق اطلاع‌رسانی به آنان از بروز مشکلات مشابه جلوگیری کرد. با توجه به بروز برخی مشکلات عمدی یا سهوی در فضای مجازی در زمینه تعرض به حریم خصوصی دیگران، قوانینی در این باره تدوین شده است تا بر اساس آنها با مجرمان برخورد شود. در همین ارتباط، می‌توان به قانون جرائم رایانه‌ای که مصادیق محتوای مجرمانه در فضای مجازی را مورد تأکید قرار داده است و مجازات‌های متفاوتی را برای مجرمان در نظر گرفته، اشاره کرد. در اصول ۲۲، ۲۳ و ۲۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز هرگونه تعرض به آبرو، جان، مال، حقوق، مسکن، پیشه، عقاید و اطلاعات خصوصی افراد ممنوع اعلام شده است که از جمله مصادیق حفظ حریم خصوصی دیگران محسوب می‌شود.

منابع

ایکنا

ویکی فقه