حبل الله

حبل الله؛ اصطلاحی قرآنی که 5 بار بدان اشاره شده است.

معنی

حبل در لغت به معنی ریسمان و هر دست آویزی است که آدمی را به محل مورد نظر خود برساند مانند ریسمانی که به کمک آن از چاه بیرون آیند یا از محل پست و پایین به جایی بلند برسند.

کاربردهای حبل در قرآن

لفظ حبل و جمع آن «حبال» بر روی هم هفت بار در قرآن آمده است. پنج بار به صورت مفرد: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ الله جميعاً ...» (آل عمران/۱۰۳). «ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَينَ مَا ثقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ الله و حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ...» (آل عمران/ ۱۱۲)، «نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الوريد» (ق/۱۶)، «فِي جِيدِها حَبْلٌ مِن مَسَدٍ» (مسد/۵).

«حبال» جمع حبل نیز دوبار در قرآن به کار رفته است: «فاذا حبالهم و عصيهم ...» (طه/۶۶)، «فألقوا حبالهم وعصيهم ...» (الشعراء/۴۴). ولی ترکیب حبل الله همان یک بار در سوره آل عمران آیه ۱۰۳ که ذکر شد آمده است.

معانی حبل الله

مفسران قرآنی برای این ترکیب معانی گونه گونی یاد کرده اند که بدین گونه است:

۱) به معنای قرآن: این معنی از ابو سعید خدری، ابن عباس، قتاده و سدی، روایت شده است و نیز در روایتی از اعور از امیر المؤمنین (ع) و از پیامبر (ص) قرآن را حبل الله المتین یاد کرده اند و طریحی گوید: «القرآن حبل الله المتين» (مجمع البحرین ، (۳۴۷/۵)

۲) به معنای دین اسلام: به روایت از ابن عباس و ابوزید حبل الله یعنی دین اسلام

۳) حبل در این ترکیب به روایت مجاهد و عطاء به معنی عهد و پیمان خدا دانسته شده است و طریحی نیز در مجمع البحرین در توضیح حبل الله آن را به معنی پیمان آورده و افزوده است: از آن جهت پیمان را حبل خوانده اند که آن مانند ریسمانی راست و کشیده، آرامش و امنیت را استوار نگاه میدارد. وی سپس می گوید: عربها نور کشیده را به نخ و ریسمان تشبیه کنند و حدیث هو حبل الله المتین و نیز روایت مشهور هو حبل الله الممدود من السماء الى الارض را بدان گونه معنی کنند که: «آن (قرآن)، نور هدایتی است که از آسمان تا زمین را تابناک نموده و پر کرده است»

۴) حبل به معنی امان و وسیله امنیت است که در پی عهد و پیمان همچون نتیجه ای تلقی میگردد. شیخ طوسی و ابن قتیبه برای تأیید این معنی بیت زیر را از اعشی شاهد آورده اند (التبیان ۵۴۵/۲۰: تأویل مشكل القرآن ، ۳۵۷)

واذا تجوزها حبال قبيلة

أخذت من الأخرى اليك حبالها

۵) به معنای عقل: راغب اصفهانی می نویسد: «حبل الله» یعنی خردی که از سوی خدا به آدمی اهدا گشته، او را به راه خدا رهنمون گردد و او را به ساحت پاک آفریدگار نزدیک بگرداند (المفردات/۱۰۷)

۶) حبل یعنی جماعت: این معنی از عبدالله بن مسعود روایت شده است و نیز هم او گفت: «يا أيها الناس عليكم بالطاعة و الجماعة، فإنها حبل الله الذي امر به، وأن ما تكرهون في الجماعة خير مما تحبون في الفرقة» اى مردمان طاعت خدای و ملازمت جماعت نگاهدارید که آن حبل و عهد خداست و آن چه را که از جماعت و همدلی نپسندید بهتر است از آن چه که در تفرقه و جدایی دوست بدارید (ابوالفتوح رازی ۶۱۵/۱).

لفظ «حبل» در همه معانی بالا استعاره است با «جامعیت» معنی وصل و پیوند دو یا چند چیز به یکدیگر بدین معنی که هر یک از معانی یاد شده برای حبل الله در حوزه کاربرد خود مانند ریسمانی که میتوان به وسیله آن چند چیز را به هم پیوست، آدمی را به هدف والای معنوی که در پیش دارد می رساند و با آن پیوند می دهد (مقدمة تفسير مرأة الانوار ، ابوالحسن عاملی،۱۳۰)

حبل الله از منظر شیعه

«حبل الله» در معنی قرآن و به معنی ائمه (ع) نزد شیعه امری ثابت شده و متواتر است و حدیث ثقلین نیز مؤید آن است. در «العمدة في الامامه» شیخ مفید و کتابهای دیگر به روایت از امام صادق آمده است که: «نحن حبل الله الذي قال الله تعالى واعتصموا بحبل الله..... علامه مجلسی می گوید: بدان سبب قرآن و امامان به حبل تشبیه شده اند که آنان وسیله رسیدن انسانها به خدا هستند. زیرا به یاری آنها مردم به خدا نزدیک میشوند و از مهر و کرم او برخوردار میگردند و به بهشت می رسند. از این رو قرآن و عترت پیامبر (ص) همچون ریسمانی کشیده اند میان خدا و خلق. در حدیثی که ابوسعید خدری از پیامبر روایت کرده نیز حبل استعاره است از عترت او: «انه قال ایها الناس إِنِّي قَد تَرَكْتُ فِيكُمْ حَبْلَينِ إِنْ أخَذْتُم بهما لن تضلوا بعدى، احدهما أكبر من الآخر: كتاب الله حبل معدود من السماء الى الأرض، وعترتي أهل بيتي. ألا وانهما لا يفترقا حتى يردا على الحوض» به راستی که پیامبر فرمود: ای مردم به درستی که من دو ریسمان دو راهنما به سوی خدا در میان شما به جا نهاده ام که اگر با آنها همراه باشید، پس از من هرگز گمراه نخواهید شد. از آن دو یکی بزرگتر از دیگریست. آن دو) عبارتند از کتاب خدا (قرآن) که مانند ریسمانی کشیده از آسمان به سوی زمین است. دو دیگر خاندان من است. هان بدانید که آن دو نباید از هم جدا شوند تا آن که در حوض کوثر نزد من آیند. در کتاب الغيبة به روایت از جابر بن عبدالله آمده است که از پیامبر درباره «حبل» در آیه «واعتصموا بحبل الله جميعاً» پرسیدند. فرمود: حبل در این آیه و همچنین «حبل» اول در آیه «... الا بحبل من الله و حَبْلٍ من الناس» به معنی قرآن و منظور از حبل دوم، علی بن ابی طالب (ع) است. همین معنا در تفسیر عیاشی به روایت از امام صادق (ع) نیز دیده میشود. سخن کوتاه آن که آن چه از اکثریت تفاسیر و اخبار شیعه درباره «حبل الله» بر می آید این است که «حبل الله» شامل بیشتر معانی یاد شده در بالا است. ولی از آن میان، معانی قرآن دین عهد و امان و عترت پیامبر اکرم (ص) پر استعمال ترین معانی این ترکیب است (البرهان في تفسير القرآن، بحرانی ۳۰۳/۱ به بعد)

ارجاعات

التبيان في تفسير القرآن؛ محمد بن حسن طوسی، البرهان في تفسير القرآن؛ سید هاشم بحرانی، تأویل مشكل القرآن؛ عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری، روح الجنان و روح الجنان؛ ابوالفتوح رازی، الكشاف في تفسير القرآن؛ زمخشری، مجمع البحرين؛ فخر الدین طریحی، مجمع البيان في تفسير القرآن؛ فضل بن حسن الطبرسي، المعجم المفهرس لالفاظ النبي والمفردات فی غریب القرآن؛ راغب اصفهانی و مقدمة تفسير مرآة الانوار

منابع

این مدخل برگرفته از دایرة المعارف تشیع است و مقاله آن هنوز به طور کامل تدوین نیافته است.