تاب آوری
تابآوری؛ توانایی گذر از رویدادهای ناگوار و بازگشت به وضعیت متعادل سابق. تابآوری از مفاهیم حوزه روانشناسی مثبت‌گرا است که نقش مهمی در سلامت روان افراد و توسعه و پیشرفت جوامع دارد. بین دینداری و تابآوری رابطۀ مستقیم وجود دارد. در آموزه‌های اسلامی، صبر و مقاومت، انتظار فرج و گشایش، الگوگیری از پیشوایان دینی و همدلی مؤمنانه و ایثار از مؤلفه‌های ایجاد و تقویت تابآوری در حوزۀ فردی و اجتماعی است.
تعریف
تعریف لغوی
تابآوری (Resilience)، به معنای توانایی بازگشتن از دشواری پایدار و ترمیم خویشتن است.[۱]
تعریف اصطلاحی
از نظر اصطلاحی تابآوری به معنای میزان توانایی افراد برای گذر از رویدادهای ناگوار و پاسخ انعطاف‌پذیر به فشارهای زندگی است. این ویژگی به افراد قدرت مواجهۀ سالم با سختی‌ها و گذر از رویدادهای غیرمنتظرۀ زندگی را می‌دهد و موجب می‌شود با وجود قرار گرفتن دربرابر چالش‌های گوناگون، شایستگی‌های خود را ارتقا دهند.[۲] خاستگاه مفهوم تابآوری، روانشناسی مثبت‌گراست. به عقیده مارتین سیلگمن، باید بین تابآوری و صبر و تحمل تمایز قائل شویم. تابآوری توان گذر از بحران‌ها و مقدمه موفقیت است.[۳]
راه‌های ایجاد تابآوری
تابآوری ویژگی صرفا ذاتی نیست و حاصل تعامل شخصیتی فرد و محیط است و می‌تواند به مرور زمان در یک فرد رشد کند یا کاهش یابد.[۴] تابآوری مهارتی قابل یادگیری است و افراد در هر سن و موقعیتی قادر هستند این مهارت را بیاموزند و در خود تقویت کنند.[۵]
عوامل گوناگونی در ایجاد تابآوری در افراد مؤثر است. زندگی هدفمند، تقویت روابط میان فردی، انعطاف‌پذیری، حفظ سلامتی جسمی و تغذیه مناسب، یادگیری مهارت‌های گوناگون برای مواجهه با مشکلات، مثبت‌اندیشی، سرگرمی‌های مفید و تقویت معنویت، ازجمله مهم‌ترین عوامل ایجاد تابآوری در افراد هستند که از طریق آموزش، تجربه و تمرین حاصل می‌شوند.[۶] همچنین، میان تابآوری و دینداری رابطه مثبتی وجود دارد. براساس آیات قرآن پس از هر سختی، آسانی است و در فرهنگ دینی انتظار فرج و گشایش از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که موجب افزایش مقاومت و تابآوری افراد در شرایط سخت و بحرانی می‌شود.[۷]
ویژگی افراد تاب‌آور
افراد تاب‌آور دارای ویژگی‌هایی هستند که وجه تمایز آنان با دیگران است. این افراد خود را فردی ارزشمند می‌دانند و نقاط مثبت خود را تقویت می‌کنند و با واقع‌بینی سعی در جبران نارسایی‌ها دارند. همچنین خوش‌بین و امیدوار هستند و باور دارند که توانایی کنترل شرایط زندگی خود را دارند. آنها در موقعیت‌های گوناگون، آگاهانه و هوشیار عمل می‌کنند.[۸] افراد تاب‌آور در مواجهه با مشکلات فردی و اجتماعی ابتدا سهم خود را در بروز آن مشکل و شیوه گذر از آن بررسی می‌کنند و در بدو امر به سرزنش عوامل بیرونی نمی‌پردازند.[۹]
این افراد در گذر زندگی، مهارت‌های حل مسأله را آموخته‌اند و در موقع لزوم از این مهارت‌ها متناسب با شرایط بهره می‌گیرند. آنها ارتباطات محکم اجتماعی دارند و در شرایط سخت از مشورت و همدلی دیگران بهره می‌برند و می‌توانند متناسب با موقعیت از افراد متخصص کمک بخواهند.[۱۰]
راهکارهای تابآوری در فرهنگ اسلامی
در آموزه‌های اسلامی، صبر و مقاومت از عوامل افزایش تابآوری هستند.[۱۱] الگوگیری از شیوه زیست پیشوایان دینی و افراد شاخص فرهنگ اسلامی و تحلیل نوع مواجهه آنان با چالش‌های گوناگون عامل مؤثر دیگری در یادگیری و همچنین افزایش قابلیت تابآوری است.[۱۲] چنانکه یکی از شیوه‌های تربیتی قرآن نیز توجه دادن به الگوهای پیشین در زمینه صبر و مقاومت در شرایط سخت است.[۱۳]
بررسی و تحلیل شیوه مواجهه امام رضا(ع) در برخورد با شرایط سیاسی دوران زندگی خود می‌تواند الگوی مناسبی از تابآوری سیاسی دربرابر مخالفان و دگراندیشان برای ما ایجاد کند.[۱۴]
حضرت زینب (س) نیز به عنوان انسانی غیرمعصوم و شاخص در تاریخ اسلام، الگوی مناسبی در زمینه تابآوری فردی، اجتماعی و سیاسی هستند. مطالعۀ شرایط زندگی ایشان از بدو تولد تا زمان وفات، الگوهایی از تابآوری در شرایط گوناگون دراختیار ما قرار می‌دهد. ایشان باوجود مقام و نسب ارزشمند به عنوان نوه رسول خدا(ص)، فرزند و خواهر حاکم مسلمین هیچگاه از جایگاه خود سوءاستفاده نکرد و در دورانی که بسیاری از بزرگان جامعه در اندیشه منفعت شخصی و حفظ جان و مال خویش بودند، با شجاعت و درایت فراوان به دفاع از حق پرداخت.[۱۵]
مؤلفه‌های تابآوری فردی از منظر اخلاق اسلامی
از نظر علمای اخلاق اسلامی، تابآوری درونی دارای چند مؤلفه است؛ اول، دانش و بینش و تفسیر درست از حوادث و چالش‌ها. دوم، بُعد عاطفی و روحی که وابسته به بینش صحیح است. اگر فرد، حوادث و پدیده‌های ناگوار را آزمون و ابتلای الهی بداند که در کنار سختی‌ها، دربردارنده خیرات و موجب تعالی روحی هستند، در تنگناهای زندگی مضطرب و افسرده نمی‌شود. سوم، بروز دو مؤلفه پیشین در رفتار و عملکرد است. در پرتو معیارهای بینشی و اخلاق اسلامی، فرد مؤمن، صبور، امیدوار و راضی به قضای الهی است. در آیات قرآن نیز توصیه به صبر وشکیبایی دیده می‌شود.[۱۶] از نظر روانشناسان نیز صبر با میزان تابآوری هر فرد رابطۀ مستقیم دارد، زیرا صبر به معنای پایداری دربرابر عوامل بازدارنده‌ای است که مانع حرکت به سوی هدف می‌شوند.[۱۷]
مؤلفه چهارم تابآوری، تجلی در گفتار است. براساس آموزه‌های اسلامی، رعایت ادب و حرمت‌ها هنگام گفتگو در شرایط سخت، یکی از شاخصه‌های تابآوری در زندگی اجتماعی است.[۱۸]
تابآوری اجتماعی
تابآوری اجتماعی (Social Resilience) به معنای توانایی سازگاری و تطبیق جامعه با شرایط بحرانی و وضعیت‌های چالشی، به هدف حفظ تعادلی که قبل از آن شرایط بحرانی وجود داشته و همچنین تلاش برای گذر از چالش‌ها و بازگشت به شرایط متعادل قبل است. این مفهوم، نسبی و چندلایه است ومتغیرهای اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و جغرافیایی در شکل‌گیری آن مؤثر هستند. تابآوری با مفاهیمی همچون تحمل، تسلیم، شکیبایی و انعطاف‌پذیری تفاوت دارد. هدف از تابآوری بازگشت به شرایط تعادل پیش از بحران است، درحالی که تحمل مشکلات و شکیبایی کردن به معنای ایجاد تعادل نیست و اگر اوضاع و شرایط به قبل از بحران و چالش برنگردد، تابآوری صورت نگرفته است. تابآوری اجتماعی در زمان کوتاه و صرفا در وقت نیاز و با بیانیه‌های سیاسی یا توصیه‌های اخلاقی ایجاد نمی‌شود، بلکه برای دست‌یابی به سطح مطلوبی از تابآوری اجتماعی، سرمایه‌های اجتماعی، اقتصادی، انسانی، فیزیکی و طبیعی نقش مهمی دارند و همین سرمایه‌ها شاخصه‌های تعیین کننده در سنجش تابآوری اجتماعی در یک جامعه هستند.[۱۹]
عوامل مؤثر در ایجاد تابآوری اجتماعی از منظر قرآن
تفسیر قرآن با رویکرد اجتماعی و تحلیل محتوای کمی و کیفی آیات و روایات مرتبط با موضوع تابآوری می‌تواند موجب استخراج مؤلفه‌های روشی و راهبردی اسلام در این زمینه باشد. اما نوع مواجهه با قرآن و طرح صحیح مسأله برای استخراج نظریه‌های گوناگون اهمیت دارد. در مرحله اول باید تعریف روشنی از تابآوری اجتماعی و همچنین مرور انتقادی نظریات پیرامون آن در حوزه علوم اجتماعی صورت گیرد و پس از آن به جستجوی مفاهیم و مؤلفه‌های مرتبط با موضوع در قرآن بپردازیم.[۲۰]
براساس آیات قرآن، اولین عامل مؤثر در تابآوری اجتماعی صبر و شکیبایی است. برخی محققان به حدود هفتاد آیه در رابطه با صبر و شکیبایی و آثار مترتّب بر آن در قرآن اشاره کرده‌اند. به عنوان نمونه می‌توان به آیات پیرامون مواجهه حضرت موسی(ع) با فرعون اشاره کرد.[۲۱]
عامل دوم در تابآوری اجتماعی تقواست که با ریاضت حاصل می‌شود و خصوصیت خودکنترلی را در نفس انسان ایجاد می‌کند.[۲۲] در برخی از آیات قرآن به اثر تقوا در خودکنترلی و گذر از بحران اشاره شده است.[۲۳]
عبرت‌گیری، مؤلفه سوم تابآوری است که از آیات قرآن به دست می‌آید. قرآن از نقل سرگذشت پیشینیان جهت عبرت‌گیری و نمایان کردن درستی‌ها و نادرستی‌ها بهره‌گرفته است.
عوامل مؤثر بر تابآوری اجتماعی
عوامل موثری بر افزایش و کاهش تاب آوری اجتماعی اثرگذار هستند که در ادامه به تفکیک در مورد آنها صحبت می‌شود.
عوامل مؤثر بر افزایش تابآوری
مهم‌ترین عامل افزایش تابآوری اجتماعی، آموزش مهارت‌های لازم از سنین پایین در مهدکودک‌ها و مدارس است. همچنین، آموزش مدیریت استرس و مهارت‌های زندگی، خصوصاً در شرایط رکود اقتصادی، در همۀ سطوح و توسط ارگان‌های مختلف، عامل مؤثری در افزایش تابآوری اجتماعی در شرایط بحران است.[۲۴]
عامل دیگر، شناخت و آگاهی کافی درمورد تهدیدها و خطرات گوناگون است که آمادگی و مهارت برخورد با مسأله را درپی دارد و موجب افزایش تابآوری اجتماعی می‌شود.[۲۵] همدلی مؤمنانه و فرهنگ انفاق و ایثار اجتماعی که از آموزه‌های اسلامی می‌باشد، عاملی برای افزایش تابآوری جامعه در شرایط سخت است.[۲۶]
بین امکانات رفاهی و قدرت گذر از بحران نیز رابطه مستقیم وجود دارد و همین امر لزوم سرعت در بازسازی و ترمیم خسارات حاصل از بلایای طبیعی را روشن می‌کند.[۲۷] اقتصاد مقاومتی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی نیز، عامل مهم دیگری برای افزایش تابآوری و گذر از بحران‌های حاصل از تحریم‌ها و تکانه‌های اقتصادی است.[۲۸]
عوامل مؤثر بر کاهش تابآوری اجتماعی
محدودیت ارتباطات اجتماعی، افول اخلاقیات و بی‌توجهی به ارزش‌های اخلاقی که بی‌توجهی به مقررات و حقوق دیگران و خشونت‌های خانوادگی و اجتماعی را درپی دارد، از مهم‌ترین عوامل کاهش تابآوری اجتماعی است.[۲۹] عادی‌سازی وضعیت بحرانی و فساد در جامعه، از آنجا که موجب می‌شود به تدریج بحران و فساد معنای خود را از دست بدهند و تبدیل به شرایط عادی شوند، مانع بازگشت جامعه به سمت تعادل و درنتیجه باعث کاهش تابآوری می‌شود.[۳۰]
علاوه بر موارد فوق، فشارهای فرهنگی و اقتصادی و تصمیم‌گیری‌های ناگهانی مسؤولین که موجب افزایش استرس و نگرانی مردم می‌شود، کاهش سطح تابآوری اجتماعی را به دنبال دارد.[۳۱]
منابع
ایکنا
ویکی پدیا
ارجاعات
- ↑ پایگاه خبری روانشناسی بهداشت و روان. 4 اسفند 1392. دریافت شده در فوریه 23، 2014.[1]
- ↑ تقویت معنویت در انسان، فاکتوری مهم در تاب آوری؛ توصیه ای مفید برای روزهای پرالتهاب/تاب آوری خود را بالا ببریم.[1 ]
- ↑ پایگاه خبری روانشناسی بهداشت و روان. 4 اسفند 1392. دریافت شده در فوریه 23، 2014.[1]
- ↑ وبگاه خانواده سلامت بنیان. ۷ آبان ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در اکتبر ۲۹, ۲۰۱۵[1]
- ↑ چگونه شرایط سخت را تحمل کنیم.[1 ]
- ↑ هیچکس مسئول زندگی شما نیست جز خودتان؛ تقویت معنویت در انسان، فاکتوری مهم در تاب آوری؛باشگاه خبرنگاران جوان.16 تیر 1392. [1 ]
- ↑ تابآوری اجتماعی به معنای سوختن و ساختن نیست.[1 ]
- ↑ چگونه تاب‌آور باشیم.[1 ]
- ↑ Tugade, Michele M.; Fredrickson, Barbara L. (2004-2).
- ↑ چگونه شرایط سخت را تحمل کنیم.[1 ]
- ↑ نظریه مقاومت و تابآوری اسلامی.[1 ]
- ↑ اهمیت صبر و شکیبایی در تابآوری اجتماعی از منظر قرآن.[1 ]
- ↑ 3. و کاینِ منْ نَبِيٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ کَثيرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ في سَبيلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرينَ؛ «و چه بسیار پیامبرانی که همراه او توده‌های انبوه ، کارزار کردند و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید ، سستی نورزیدند و ناتوان نشدند و تسلیم [ دشمن ] نگردیدند ، و خداوند ، شکیبایان را دوست دارد.» (آل عمران/146)
- ↑ امام رضا(ع)؛ الگوی تابآوری دربرابر اندیشه مخالف.[1 ]
- ↑ زینب(س)؛ الگوی تابآوری و تحمل.[1 ]
- ↑ 6. فاصبِر صَبرا جَمِيلًا؛ « پس صبرکن، صبری نیکو.» (معارج/5)
- ↑ صبر، اوج احترام به حکمت خداوند است.[1 ]
- ↑ نظریه مقاومت و تابآوری اسلامی.[1 ]
- ↑ عادی شدن فساد در جامعه تابآوری اجتماعی را مخدوش می‌کند.[1 ]
- ↑ اهمیت صبر و شکیبایی در تابآوری اجتماعی از منظر قرآن.[1 ]
- ↑ 1. قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ اسْتَعینُوا بِاللّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الأَرْضَ لِلّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ*قالُوا أُوذینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا قالَ عَسى رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ؛ «موسى به قوم خود گفت از خدا يارى جوييد و پايدارى ورزيد كه زمين از آن خداست آن را به هر كس از بندگانش كه بخواهد مىدهد و فرجام [نيك] براى پرهيزگاران است. [قوم موسى] گفتند پيش از آنكه تو نزد ما بيايى و [حتى] بعد از آنكه به سوى ما آمدى مورد آزار قرار گرفتيم گفت اميد است كه پروردگارتان دشمن شما را هلاك كند و شما را روى زمين جانشين [آنان] سازد آنگاه بنگردتا چگونه عمل میكنيد.» (اعراف/128-129)
- ↑ اهمیت صبر و شکیبایی در تابآوری اجتماعی از منظر قرآن.[1 ]
- ↑ 3. قالُوا أَ إِنَّکَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخي قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنينَ؛ « گفتند آيا تو خود يوسفى گفت [آرى من يوسفم و اين برادر من است به راستى خدا بر ما منت نهاده است بی‌گمان هر كه تقوا و صبر پيشه كند خدا پاداش نيكوكاران را تباه نمی‌كند.» (یوسف/90) 24. اهمیت صبر و شکیبایی در تابآوری اجتماعی از منظر قرآن. 25. أَ وَ لَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا کَيْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ؛ «آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بودند ، چگونه بوده است؟ آنها بس نیرومندتر از ایشان بودند ، و زمین را زیر و رو کردند و بیش از آنچه آنها آبادش کردند آن را آباد ساختند ، و پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند. بنا بر این خدا بر آن نبود که بر ایشان ستم کند ، لیکن خودشان بر خود ستم می‌کردند.» (روم/9)]
- ↑ برنامه‌ای برای بالا بردن تابآوری مردم داریم؟[1 ]
- ↑ آگاهی از مخاطرات تابآوری جامعه را افزایش می‌دهد.[1 ]
- ↑ همدلی مؤمنانه سرچشمه تابآوری اجتماعی است.[1 ]
- ↑ بحث تابآوری اجتماعی به صورت جدی پیگیری شود.[1 ]
- ↑ افزایش تابآوری اقتصادی با اجرای اقتصاد مقاومتی.[1 ]
- ↑ کاهش تابآوری اجتماعی درپی افول اخلاقیات.[1 ]
- ↑ عادی شدن فساد درجامعه تابآوری اجتماعی را مخدوش می‌کند.[1 ]
- ↑ برنامه‌ای برای بالا بردن تابآوری مردم داریم؟[1 ]