انسجام اجتماعی

انسجام اجتماعی: همگرایی و پیوند میان افراد جامعه. انسجام و وفاق حاصل مجموعه‌ای از اهداف و ارزش‌های مشترکی است که اعضای یک گروه به آن تمایل دارند و این اهداف و ارزش‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در حیات آن گروه دارد. وفاق و انسجام، یکی از نیاز‌های بنیادین جوامع انسانی محسوب می‌شود و نقش مهمی در حفظ و بقای اجتماع دارد. برخی از عوامل موثر در ایجاد انسجام اجتماعی عبارتند از مناسبات فرهنگی، دینی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نیز عوامل عاطفی بیرونی همچون عواطف ملی اعم از هم‌وطنی، هم‌زبانی و هم‌نژادی. همچنین مواردی مانند امور خیریه، احیای سنت‌های نیکو در جوامع، استفاده از ظرفیت مساجد و اعمال عبادی جمعی نیز به تقویت انسجام اجتماعی کمک می‌کند. در قرآن کریم دو عامل مهم برای شکل‌گیری انسجام اجتماعی، تمسک به توحید و برقراری عدالت برشمرده شده است. از جمله دستاوردهای مهم انسجام اجتماعی می‌توان به مواردی همچون تقویت امنیت و اقتدار جامعه‌، ایجاد پیوند عاطفی و اتحاد و هویت واحد بین اقوام و خرده‌فرهنگ‌ها اشاره نمود.

تعریف انسجام اجتماعی

به پیوندهای انسانی در اجتماع که احساس مسئولیت متقابل بین چند نفر یا چند گروه دارای آگاهی و اراده را به دنبال دارد، انسجام اجتماعی گفته می‌شود. در سطح بالای انسجام، کنش‌های افراد متوجه یک گروه یا جمع است و حس وفاداری و مسئولیت در قبال دیگران به حد اعلایی می‌‌رسد. انسجام اجتماعی، دلالت بر افزایش تعامل اجتماعی و میزان اطمینان افراد جامعه نسبت به یکدیگر دارد.

ضرورت انسجام اجتماعی

انسجام اجتماعی به منزلۀ مهمترین عامل حفظ و بقای اجتماع از اهمیت و ضرورت بالایی برخوردار است. واژه انسجام نوعی هماهنگی همراه با نظم و سیاق را در ذهن متبادر می‌کند. انسجام با نبود اعتماد اجتماعی رو به زوال می‌رود. وفاق و انسجام، پایه و اساس زندگی اجتماعی است و یکی از نیاز‌های بنیادین جوامع انسانی محسوب می‌شود.

شاخصه‌های انسجام اجتماعی

یکی‌ از شاخصه‌های مهم انسجام اجتماعی، حضور اقوام مختلف در کشور است. این اقوام به‌صورت متحد، منسجم و با وحدت ملی برای کشور کار می‌کنند. مقام معظم رهبری نیز بارها بر حفظ هویت و داشته‌های اقوام تأکید داشتند. کار داوطلبانه نیز که فعالیتی بشردوستانه و بدون سود مالی شخصی است شاخصۀ دیگر انسجام اجتماعی به شمار می‌رود. این ویژگی، ریشه در ارزش‌هایی چون عدالت و برابری دارد. داوطلب، فردی است كه خدمات خود را داوطلبانه، ساماندهي شده، به‌صورت مستمر و يا مقطعي در قالب گروه‌های چهارگانه مهارت، مشاركت، هدايت و حمايت ارائه می‌کند. کار داوطلبانه ضمن ترویج خوبی‌ها و اقدامات مبتنی بر اخلاق فردی و اجتماعی و با هدف بهبود کیفیت زندگی انسان، موجب پیشرفت در توانمندی‌های شخص و رشد در روابط اجتماعی شده و از مولفه‌های مهم در انسجام اجتماعی است كه به عنوان سرمايه ارزشمند اجتماعی از آن نام برده می‌شود.

عوامل ایجاد انسجام اجتماعی

عوامل موثر در ایجاد انسجام و وفاق در مناسبات فرهنگی، مذهبی، دینی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی قابل ردیابی است بدین‌سان از نگاه جامعه‌شناسان یکی از کارکرد‌های اصلی دین ایجاد همبستگی و وفاق اجتماعی مطرح شده است. این انسجام و احساس تعلق به گروه، گاه نیز متاثر از عوامل عاطفی بیرونی است مانند عواطف ملی اعم از هم‌وطنی، هم‌زبانی و هم‌نژادی که قلوب‌ افراد را نزدیک و مأنوس به یکدیگر می‏‌کند. البته این نمونه از الفت‌ها خیلی با دوام نیست. در حقیقت عاملی که افراد را نزدیک و هم‌روح می‏‌کند ایمان و اعتقاد به یک هدف واحد الهی است. برای نمونه یکی از عناصری که موجب ایجاد هویت جمعی جهانی خواهد شد، باور به منجی‌ موعود‌ است به گونه‌ای که‌ این‌ اعتقاد، توانایی ایجاد هویت جهانی و فراملی در عرصۀ جهانی را داراست؛ زیرا‌ همبستگی پیروان ادیان الهی در این باور، احساس تعلق خاطری را نسبت به آن به دنبال دارد و می‌تواند موجب شود تا پیروان ادیان در‌ سایۀ‌ آن‌ با یکدیگر زندگی مسالمت‎آمیزی داشته باشند.

عوامل تقویت انسجام اجتماعی

برخی از عوامل مهمی که موجب استحکام و تقویت انسجام اجتماعی می‌شوند عبارتند از:

امور خیریه: در امور خیریه گویی اینکه همه جامعه با یکدیگر پیوند خورده‌اند و از این طریق منجر به انسجام اجتماعی می‌شود. بنابراین باید به مسئله خیریه اهمیت زیادی داده شود. با وجود اینکه مراکز حمایتی دولتی نقش ارزشمندی دارند باید مجال فعالیت برای مراکز غیر دولتی نیز گسترده شود، زیرا فوایدی که در این قضیه از ناحیه مراکز غیر دولتی و سازمان‌های مردم نهاد ایجاد می‌شود، محدود به رسیدگی به قشر آسیب‌پذیر نیست بلکه جامعه را سازمان می‌دهد.

احیای سنت‌های نیکو: باید نسبت به سنت‌هایی که از نیکان‌ به ارث رسیده به نوعی بازاندیشی کرده و سنت‌های مفیدی که به همبستگی اجتماعی کمک می‌کنند و نشانی از هویت فرهنگی دارند را تقویت نمود. سنت‌هایی که روحیه جمع‌گرایی و باهم بودن دارند همچون سنت شب یلدا، نشان هویت نیک ایرانیان است که به همبستگی و انسجام اجتماعی ملت ایران کمک کرده و تعاملات اجتماعی و روحیه افراد را تقویت می‌کند.

مراسم حج: در قرآن کریم همواره به اتحاد در میان مسلمانان تأکید شده است چنانکه پیامد مهم بسیاری از مناسک و اعمال عبادی جمعی نیز تقویت انسجام اجتماعی است. برای نمونه از آثار روانی- اجتماعی قوی سفر حج معاشرت با دیگران و تقویت انسجام اجتماعی به شمار می‌رود که بسیار ارزنده است.

ماه رمضان و عید فطر: در ماه مبارک رمضان بیشتر افراد همسان و متحد هستند، مثلا مردم باهم سر سفره افطار می‌نشینند، با یکدیگر نماز عید فطر می‌خوانند. این شبیه‌سازی‌ها به نوعی باعث اتحاد و انسجام مردم می‌شود. عید فطر عید انسجام اجتماعی است و مردم با حضور در مساجد و انجام مناسک جمعی این انسجام را به جهانیان نشان می‌دهند.

راهپیمایی اربعین: مراسمات مذهبی مردم را در مواقع مختلف به منظور انجام مناسک دینی گرد هم جمع می‌کند و از این طریق، صمیمیت بیشتری میان آن‌ها ایجاد می‌کند و نگاه افراد از همین رهگذر به هم تغییر می‌کند. در این میان راهپیمایی اربعین نیز که در میان جمع کثیری از مسلمانان رونق یافته است و هر ساله جمعیتی میلیونی در آن شرکت می‌کنند عاملی مهم برای اتحاد مسلمانان و انسجام اجتماعی به شمار می‌رود.

مساجد: مساجد محور صف‌بندی و انسجام اجتماعی هستند چنانکه خداوند نیز مساجد را برای شکل‌گیری اجتماع‌ها و حکومت‌های اسلامی در اختیار پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) قرار داد. نگاه به مسجد گاهی اینگونه است که فقط محلی برای عبادت و تهذیب اخلاق است، اما نکته‌ای که باید توجه داشت این است که اخلاق سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه نیز می‌تواند در مساجد شکل بگیرد.

باور به منجی موعود: اعتقاد به امام زمان(عج) انسان‌ها را به يك باور مشترك می‌رساند و اين باور مشترك به لحاظ اجتماعی باعث افزايش پيوستگی و انسجام اجتماعی‌ میان آن‌ها می‌شود.

شکل‌گیری انسجام اجتماعی از نظر قرآن

قرآن کریم برای ایجاد انسجام اجتماعی می‌فرماید: «قل يا أهل الكتاب تَعَالَوْا إلى كلمة سَوَاء بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا الله ولا نشرك به شَيْئًا وَلا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا من دون الله... ؛ بگو‌ای اهل کتاب بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم و بعضی از ما بعضی دیگر را ـ غیر از خدای یگانه ـ به خدایی نپذیرد...» علامه طباطبایی (ره) در ذیل این آیه شریفه می‌فرماید منظور از کلمه «سواء» کلمه‌ای است که تمسک بدان و عمل به لوازمش بین افراد جامعه تساوی ایجاد می‌کند. به نظر ایشان مراد از تمسک، تمسک به معنای «کلمه» است نه خود آن؛ زیرا معنای کلمه همان توحید است که آیه بدان فرا می‌خواند. بنابراین در صورتی که اعتقاد به توحید در جامعه به یک باور مشترک تبدیل گردد و اعضای جامعه بر مدار آن گردهم آیند پراکندگی نیز از جامعه رخت بر می‌بندد و انسجام اجتماعی به وجود می‌آید زیرا جمعی که قرابت اعتقادی بیشتری دارند آرامش بیشتری نیز خواهند داشت و کمتر به سوی رفتارهای فردگرایانه و انزوای اجتماعی کشیده می‌شوند. شاید به همین دلیل باشد که خداوند متعال می‌فرمايد: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا...» و يا «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ » چراکه در واقع چنگ زدن به ریسمانی که از جنس توحید است و معیت با کسانی که وجه اشتراک آنها اعتقاد به این باور است، تألیف قلوب، آرامش و انسجام اجتماعی را به دنبال دارد. علاوه بر اعتقاد به توحید، یکی از اعتقادات اساسی دیگری که مورد توجه قرآن قرار گرفته، «برخورد عادلانه و فارغ از نابرابری‌های اجتماعی» است. از منظر قرآن، تمامی انسان‌ها از خلقت یکسان برخوردارند بنابراین کسی حق ندارد به ایجاد تفکرات مبتنی بر اشرافی‌گری، سلسله مراتب اجتماعی و تبعیضات قومی و نژادی بپردازد و به انسجام اجتماعی لطمه بزند.

دستاوردهای انسجام اجتماعی

از جمله دستاوردهای انسجام اجتماعی می‌توان به نمونه‌هایی همچون ایجاد شادابی و مهربانی برای همگان، نوع‌دوستی -که در موارد بروز رخدادهای طبیعی مانند سیل و زلزله نمود دارد- تقویت اقتدار جامعه‌، بالا بردن تاب‌آوری اجتماعی و ایجاد و افزایش سرمایه اجتماعی در جامعه اشاره نمود. همچنین ایجاد پیوند عاطفی، اتحاد و هویت واحد بین اقوام و خرده‌فرهنگ‌ها، امنیت و نظم اجتماعی و نیز تحکیم روابط و تقویت قدرت اجتماعی از جمله دیگر پیامدهای انسجام اجتماعی به شمار می‌رود.

منابع

امامت پدیا

نظری، نصرالله، «انسجام اجتماعی از منظر قرآن کریم»، پژوهش‌های میان رشته‌ای قران کریم، سال دوم، ش5، ص27ـ36، پائیز و زمستان 1390.