آیه روزه

آیه روزه؛ آیه 183 سوره مبارکه بقره، روزه را بر مسلمانان واجب کرده است. براساس این آیه و آیاتی که در ادامه مین آیاه ذکرشده، مسلمانان موظفند در سی روز از ماه رمضان را بادرنظر گرفتن زمان معینی،از خوردن و آشامیدن اجتناب کنند.

روزه در قرآن

در قرآن کریم در سوره مبارکه بقره در ایات183-185 به تشریع روزه(صوم) پرداخته شده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ(۱۸۳)ایّاماً مَعْدُودات فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضاً أَوْ عَلى سَفَر فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّام أُخَرَ وَ عَلَى الَّذینَ یُطیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکین فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ(184) شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنّاسِ وَ بَیِّنات مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَریضاً أَوْ عَلى سَفَر فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّام أُخَرَ یُریدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لایُریدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللّهَ عَلى ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ(185) اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد روزه بر شما مقرر شده است همان گونه كه بر كسانى كه پيش از شما [بودند] مقرر شده بود باشد كه پرهيزگارى كنيد. چند روز معدودى را (باید روزه بدارید!) و هر کس از شما بیمار یا مسافر باشد تعدادى از روزهاى دیگر را (روزه بدارد.) و بر کسانى که روزه براى آنها طاقت فرساست، (همچون بیماران مزمن، و پیران) لازم است کفّاره بدهند، مسکینى را اطعام کنند. و کسى که کار خیرى انجام دهد، براى او بهتر است. و روزه داشتن براى شما بهتر است اگر بدانید! (روزه، در چند روز معدود) ماه رمضان است; ماهى که قرآن، براى راهنمائى مردم، و نشانه هاى هدایت، و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است. پس آن کس از شما که در ماه رمضان در حضر باشد، روزه بدارد! و آن کس که بیمار یا در سفر است، روزهاى دیگرى را به جاى آن، روزه بگیرد! خداوند، راحتى شما را مى خواهد، نه زحمت شما را! هدف این است که این روزها را تکمیل کنید; و خدا را بر این که شما را هدایت کرده، بزرگ بشمرید; باشد که شکرگذارى کنید!

ويژگى‏هاى بيانى آيات تشريع روزه عبارت است از: سياق اين سه آيه دلالت دارد بر اين‌كه: اولا هر سه با هم نازل شده‏اند، براى اين‌كه ظرف (ايام) در ابتداى آيه دوم متعلق به كلمه (صيام) در آيه اول است و جمله (شهر رمضان) در آيه سوم يا خبر است‏ براى مبتدایى حذف شده كه عبارت است از ضميرى كه به كلمه (اياما) بر مى‏گردد و تقدير جمله (هى شهر رمضان) است و يا مبتدایى است‏ براى خبرى كه حذف شده و تقديرش «شهر رمضان هو الذى كتب عليكم صيامه» است و يا بدل از كلمه (صيام ) در جمله (كتب عليكم الصيام) در آيه اول است و به هر تقدير جمله (شهر رمضان) بيان و توضيحى است‏ براى روشن كردن جمله (اياما معدودات) ايام معدوده‏اى كه روزه در آن‌ها واجب شده. پس به دليلى كه ذكر شد آيات سه‏گانه مورد بحث ‏به هم متصل و نظير كلام واحدى است كه يك غرض را دربردارد و آن غرض عبارت است از بيان وجوب روزه ماه رمضان. و ثانيا دلالت دارد بر اين‌كه قسمتى از گفتار اين سه آيه به منزله توطئه و زمينه‏چينى براى قسمت ديگر آن است؛ يعنى دو آيه اول به منزله مقدمه است‏ براى آيه سوم؛ چون در آيه سوم تكليفى واجب مى‏شود كه صاحب كلام، اطمينان ندارد از اين‌كه شنونده از اطاعت آن سرپيچى نكند، براى اين‌كه تكليف نامبرده تكليفى است كه بالطبع براى مخاطب، شاق و سنگين است و به اين منظور، دو آيه اول از جملاتى تركيب شده كه هيچ يك از آن‌ها از هدايت ذهن مخاطب به تشريع روزه رمضان خالى نيست، بلكه در همه آن‌ها به تدريج ذهن شنونده را به سوى آن توجه مى‏دهد و به اين وسيله استيحاش و اضطراب ذهن او را از بين مى‏برد و در نتيجه علاقه‌مند به روزه مى‏كند، تا با اشاره به تخفيف و تسهيلى كه در تشريع اين حكم رعايت‏شده و نيز با ذكر فوائد و خير دنيوى و اخروى كه در آن است، حدت و شدت دلخواهى و استكبار او را بشكند.

و به همين جهت‏ بعد از آن‌كه در جمله: «يا ايها الذين آمنوا كتب عليكم الصيام»، مسأله وجوب روزه بر مسلمانان را خاطرنشان كرد، بلافاصله فرمود: «كما كتب على الذين من قبلكم» و فهمانيد كه شما مسلمانان نبايد از تشريع روزه وحشت كنيد، و آن را گران بشماريد، چون اين حكم منحصر به شما نبوده، بلكه حكمى است كه در امت‌هاى سابق نيز تشريع شده بود. (لعلكم تتقون)؛ يعنى علاوه بر اين‌كه عمل به اين دستور، همان فائده‏اى را دارد كه شما به اميد رسيدن به آن ايمان آورديد و آن، عبارت است از تقوا، و علاوه بر اين، اين عمل كه گفتيم در آن، اميد تقوا براى شما هست، همچنان‌كه براى امت‌هاى قبل از شما بود، عملى نيست كه تمامى اوقات شما را و حتى بيشتر اوقاتتان را بگيرد، بلكه عملى است كه در ايامى قليل و معدود انجام مى‏شود، (اياما معدودات) آرى نكره آمدن كلمه (اياما) دلالت‏ بر ناچيزى ايام دارد و در اين‌كه (ايام) را به وصف معدود توصيف كرد، خود اشعارى است‏ به اهميت نداشتن آن، همچنان‌كه همين توصيف در آيه: «و شروه بثمن بخس دراهم معدودة (۱) » مى‏فهماند كه يوسف (ع) را به چند درهم ناچيز فروختند علاوه بر اين‌كه ما در تشريع اين حكم رعايت اشخاصى را هم كه اين تكليف برايشان طاقت‏فرسا است كرده‏ايم، و اين‌گونه افراد بايد به جاى روزه فديه دهند، آن‌هم فديه مختصرى كه همه بتوانند بدهند و آن عبارت است از طعام يك مسكين.با توجه به آيات و روايات، آن‌جا كه روزه موجب مشقت و عصر و حرج يا ضرر و زيان شود مانند مشقت مسافرت، بيماری و ... روزه مطلوبيت و رجحان شرعی ندارد و حتی در بعضی موارد جايز نيست.

فلسفه تشریع روزه

درآیات گذشته سه مطلب در مورد فلسفه روزه بیان شده است؛ در آیه اول فرموده است لعلکم تتقون یعنی هدف از تشریع روزه این است که انسان‌ها متقی شوند و دو فلسفه دیگر هم در انتهای این آیات بیان شده است یعنی «لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‌ ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» یعنی اینکه خداوند را بزرگ بدارید و شکرگزار باشید.  موضوع دوم نیز مربوط به نزول قرآن است که در این آیات شریفه مطرح شده است و تنها آیه‌ای که در آن رمضان آمده است همین آیه است و فرموده است شهر رمضان همان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است. اینکه قرآن برای چه نازل شده است باز سه موضوع مطرح است؛ هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان؛ یعنی هدایت‌بری مردم، آیات و معجزات بینات و فارق بین حق و باطل است؛ این سه هم از مقوله معرفت و از اهداف نزول قرآن است. صریحاً فرموده است کتب علیکم الصیام ... یعنی روزه بر شما واجب شده است کما اینکه روزه بر امت‌های قبل هم نازل شده بود. در اینجا این بحث مطرح است که اصل روزه بر همه امت‌ها واجب بوده است ولی نوع روزه و شرایط آن در بین آنها تفاوت داشته است.  مفسرین در ذیل این آیه بیان کرده‌اند مقصود اصل تشریع روزه است زیرا روزه امت‌های قبل شبیه روزه ما در تمام جهات نبوده است و در روایات داریم که این نوع روزه لطف الهی است و خداوند بر امت پیامبر(ص) لطف داشته است که روزه با این خصوصیات را تشریع کرده است.  این روزه برای آن است که شما اهل تقوا شوید یعنی این ظرفیت در روزه وجود دارد که اگر انسان روزه را با شرایط خودش انجام دهد به تقوا دست یابد؛ تقوا هم مراتبی دارد؛ درجات بالای آن چیزی است که نتیجه آن به تعبیر علامه طباطبایی این است که انسان به نزدیک‌ترین مرتبه قرب و حضور الهی دست می‌یابد. عده ای دیگر فلسفه روزه را توجه به نیازمندان و درک آنان دانسته اند.

روزه در ادیان پیشین

روزه یک عبادت کهن و قدیمی است. روزه گرفتن قبل از اسلام هم سابقه داشته است، در روایات وارد شده زمانی که حضرت آدم(ع) در بهشت دچار خطا شد، روزه گرفت. حضرت موسی(ع) در کشتی روزه گرفت و از خدا خواست که اضطرار او را از بین ببرد. حضرت مریم بعد از تولد حضرت عیسی(ع) روزه گرفت. همچنین خداوند اول روزه را بر انبیاء واجب کرد و بعد آن را بر امت‌ها واجب کرد.روزه گرفتن در بين قوم يهود و نصارا در هنگام غم و اندوه و حوادث غير مترقبه وجود داشته است.طبق شواهد موجود حضرت موسی(ع) زمانی كه در كوه طور با خداوند ملاقات كرد نيز ۴۰ روز را روزه گرفت و بعد از آن قوم يهود در هنگام كسب توبه و جلب رضايت خداوند ۴۰ روز را روزه می‌گرفتند.رمضان حقیقتی است كه در تمام امت‌ها بوده است؛ در آیات قرآن در اصطلاح یك ماه معین قمری است یعنی ماهی كه خداوند برای هدایت انسان به واسطه روزه‌داری و شب قدر تعیین كرده است.

کارکرد روزه

خودسازی، سلامت جسمی و روحی و آرامش از آثار تربيتی روزه است كه نتايج معنوی روزه در اثر رسيدن به تقوای الهی حاصل می‌شود. خداوند به‌عنوان خالق و مربی انسان، روزه را بهترين وسيله سلامت‌يافتن جسم و روح قرار داده كه انسان در اثر ايجاد روحيه معنوی و دوری از گناهان در ماه رمضان، می‌تواند در راه تقوای الهی گام بردارد. برخی از روانشناسان اسلامی برآنند ماه رمضان باعث ايجاد فضای معنوی در خانواده می‌شود كه بايد آثار معنوی اين فضا و اعمال دينی والدين به فرزندان منتقل شود و فلسفه روزه و راه‌های گرايش به دعا و عبادت و لزوم پايبندی به دستورات دينی برای فرزندان تبيين شود تا این شادی و نشاط در منازل افزایش یابد.

منابع

خبرگزاری ایکنا