آنگلیکا نویورت

آنگلیکا نویورت(Angelika Neuwirth) (زاده 1943)؛ یکی از خاورشناسان قرآن پژوه است که مطالعات عربی و عبری در خصوص قرآن و کتاب مقدس داشته است. وی عمده تحصیلات خود را در دانشگاه‏های برلین، تهران، گوتینگن آلمان، بیت المقدس و مونیخ در رشته‏هایی چون ادبیات عرب، زبان‏های سامی و فقه اللغه زبان‏های باستانی انجام داده است و در حال حاضر استاد بازنشسته مطالعات زبان عربی است. پژوهش های وی بر روی ادبیات کلاسیک و مدرن عرب و قرآن در اواخر دوران باستان متمرکز است. وی در مقایسه با برخی از مستشرقان، دیدگاه معتدل تری نسبت به قرآن، پیامبر(ص) و آموزه های قرآنی دارد. کتاب ها و مقالات بسیاری را در مورد روش کار در تحقیقات قرآنی و کتاب مقدس و همچنین مقایسه مضامین قرآن و کتاب مقدس ارائه داده است. علاوه بر این، مدیریت طرح تحقیقاتی «کورپوس کورانیکوم» و همکاری با طرح تحقیقاتی «دائره المعارف لایدن» نیز در کارنامه خود دارد و در برگزاری کنفرانس ها همانند کنفرانس «وجوه تحقیقات قرآنی در تلاقی فقه اللغه و الهیات» نیز همکاری داشته است. علاوه بر این، وی بیش از ۴۰ نسخه خطی عمدتاً قرآنی را با استفاده از آزمایش کربن ۱۴ سال‌یابی کرده است.

آشنایی با آنگلیکا نویورت

آنگلیکا (آنجلیکا) نویورت به آلمانی (Angelika Neuwirth) قرآن‌پژوه و اسلام‌شناسِ آلمانی است که در ۴ نوامبر ۱۹۴۳ در نبنونبرگ آلمان زاده شد. وی پس از اتمام تحصیلات رسمی در زمینه مطالعات علوم اسلامی به تحصیلات عالیه پرداخت و دکترای خود را در سال ۱۹۹۲ دریافت کرد. وی متخصص مطالعات قرآنی است و از سال ۲۰۰۵ ریاست پروژه کورپوس قرآن را در برلین بر عهده داشته است. وی در سال ۱۹۶۵ به ایران آمد تا به عنوان آموزگار در خانواده‌ای فرانسوی خدمت کند. علاقمندی وی به زبان و ادبیات فارسی باعث شد تا در این رشته و در دانشگاه تهران ثبت نام کند. گرچه نویورت تنها شش ماه در ایران بود؛ اما در همین مدت توانست زبان فارسی را تا حدود زیادی بیاموزد.

پس از بازگشت به آلمان قصد داشت تا مطالعاتش را در حوزه زبان و ادبیات فارسی ادامه دهد؛ اما هیچ دانشگاه و یا موسسه آموزشی مناسبی در این زمینه نیافت. وی فوق لیسانس خود را در سال 1970دریافت کرده است. وی به ناچار به مطالعات زبان عربی روی آورد و عربی، مطالعات اسلامی، مطالعات و ادبیات سامی و زبان‌شناسی‌ کلاسیک را در گوتینگن آلمان و دانشگاه اورشلیم آموخت و درجه دکتری را در سال ۱۹۷۲ از دانشگاه گوتینگن آلمان کسب کرد. سپس، به دانشگاه مونیخ رفت و درجه دکترای علوم انسانی را نیز بدست آورد. وی رساله دکترای خود را ترجمه کتابی عربی از ارسطو درباره فلسفه الهی انتخاب کرد. وی در اواخر دهه هفتاد در سال 1977 میلادی، مرتبه استادی دانشگاه مونیخ را بدست آورد و رساله استادی خود را درباره ساختار سوره‌های مکی قرآن نوشت. این رساله که مهم‌ترین اثر او نیز محسوب می‌شود، نتیجه آموخته‌های قرآنی وی در فلسطین و نزد امام جماعت مسجد الاقصی نزد یاسین الکبری بود.

معروف ترین استاد وی در مطالعات قرآنی، آنتوان اشپیتالر در دانشگاه مونیخ بوده است که خود از شاگردان پِرِتْسِل به شمار می رود. گفتنی است که گنجینه عظیمی از میکروفیلم‏های مخطوطات قرآنی را پِرِتْسِل و برگشترِسِر پیش از جنگ جهانی دوم از بسیاری کشورهای اسلامی تهیه کرده بودند، سال‏ها بدون استفاده در اختیار پروفسور اشپیتالِر در دانشگاه مونیخ قرار داشت؛ اما همگان تصور می‏کردند این مجموعه مخطوطات قرآنی طی جنگ جهانی دوم از بین رفته است. این گنجینه سال‏ها پیش به همت خانم نویورت به دانشکده ادبیات عرب و زبان‏های سامی در دانشگاه برلین انتقال یافته و اخیرا، در کنفرانسی در برلین وجود آن رسما اعلام شده است. وی به همراه تنی چند از قرآن ‏پژوهان جهان کار تکمیل این مجموعه و نیز پژوهش در این زمینه را ادامه می‏دهند. وی به خاطر آلمانی‏بودن طبعا، نگاه خاصی به یهودیان داشته است. حدود 6 سال در اردن در دانشگاه در زمینه فلسفه عربی تدریس داشته و در کنفرانسی قرآنی شرکت کرده است که در آلمان (گوتینگن) برگزار شده بود. در سال 1991 به «المعهد الآلمانی للأبحاث الشرقیة» در بیروت دعوت شده و این تنها مرکز آلمانی در خارج از آلمان در این حوزه مطالعاتی است. رویکردها و گرایش‏های اصلی در مطالعات آلمانی‏ها در خصوص اسلام و قرآن بر محورمطالعات ادبی و قرآنی استوار بوده است.

آنجلیکا نویورت به عنوان استاد در دانشگاه‌های بسیاری از جمله دانشگاه اردن، دانشگاه مونیخ، دانشگاه بامبرگ و دانشگاه عین الشمس قاهره تدریس کرده است. آنجلیکا نویورت از سال ۱۹۹۱ استاد ثابت مطالعات و ادبیات عربی دانشگاه برلین است. از ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۹ مدیریت مؤسسه شرق‌شناسی جامعه آلمان شرقی را در استانبول و بیروت بر عهده داشت. عناوین و اشتغالات دانشگاهی وی از این قرار است: استاد مطالعات قرآنی و ادبیات عرب در دانشگاه برلین و رئیس دانشکده ادبیات عرب در همین دانشگاه، استاد میهمان در دانشگاه اردن 1977ـ1983بورس پژوهشی یکساله در دانشگاه مونیخ 1984استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه بامبرگ 1984ـ1991استاد میهمان در دو دانشگاه عین شمس و قاهره 1988ـ1989استاد ثابت در دانشگاه برلین 1991 ـ تاکنون، مدیر انجمن شرق‏شناسان آلمان در بیروت و استانبول 1994ـ1999. وی به غیر از تدریس، تألیف، برگزاری کنفرانس و سخنرانی های متعددی را نیز در کارنامه پژوهشی خود دارد.

آثار قرآنی آنگلیکا نویورت

تألیفات وی نخست در حوزه‌ مطالعات قرآنی و تفسیری و سپس ادبیات معاصر عرب بویژه شعر فلسطین است. کتاب «مطالعات قرآنی امروز» یکی از این تألیفات است که در سه بخش تنظیم و شخصیت ‌های خاص حاضر در قرآن، تحلیل چند سوره ‌مشخص، نمایش «دیگری»های قرآن را مورد بررسی قرار داده است. در این کتاب، ابعاد درونی و گاهنگاری داخلی قرآن به عنوان یک متن، گفت‌و‌گوهای احتمالی این متن با سنت‌های مرتبط با کتاب مقدس و غیر آن در دوران باستان متأخر و نقش آن به عنوان متن مقدس در تفسیر و قرائت مدرن بررسی می‌شود. برخی از مقالات همانند «نشان یونس؛ دگرگونی و تفسیر روایت یونس در قرآن»، «سنت پیامبران ما؛ پارادایم قرآن برای رسولان و پیامبر، خوانشی از سوره ‌شعراء»، «مطالعات قرآنی و فلسفه ‌تاریخی- انتقادی»، «بازتفسیر انتقادات قرآن به دیگر ادیان» و «قرآن در میان مسیحیت و یهودیت ربانی در «مطالعات قرآنی امروز» وجود دارد. این اثر به ‌همراه مایکل سلز در سال ۲۰۱۹نوشته و توسط انتشارات راتلج چاپ شده ‌است. رابطه بین قرآن و کتاب مقدس از موضوعات مورد علاقه وی است.

نویورت در مطالعات قرآنی خود با رویکردی زبان‌شناختی به تبیین این رابطه می‌پردازد. وی با انتقاد از تحقیقاتی که قرآن را کپی عربی انجیل و یا اقتباس از مسیحیت قلمداد کرده‌اند، قرآن را کتابی مقدس و مستقل می‌داند که از سویی توانسته است نقطه اوج کتاب مقدس بودن را به نمایش گذارد و از سوی دیگر، به اهداف الهیاتی خود جامه عمل بپوشاند. وی فرآیند و چگونگی تخاطب قرآن با مخاطبانش را به شکل شفاهی و به مثابه یک درام بررسی می‌کند. وی قرآن را متنی ارتباطی و در تعامل با مخاطبان می‌داند که توانسته به اشکالات و پرسش‌های آن‌ها پاسخ دهد. وی کتابی در این مورد با نام رابطه كتاب مقدس و قرآن نوشته است که در آن به واكاوي برخی داستان حضرت موسي (ع) در قرآن و کتاب مقدس پرداخته است. طبق دیدگاه وی، روایت‌های کتاب مقدس در قرآن به صورت‌های گوناگونی بازتاب و نمود داشته که تمام این نمودها ناشی از وجود فضای معرفتی‌ است که قرآن در آن دوره نازل شده است.

نویورت این فضای معرفتی را دورة باستان متأخر نامیده که بسیاری از معارف الهیاتی و دینی عهد باستان را به میراث برده است و قرآن به‌ عنوان مجموعه‌ای شفاهی و پویا با این سنت‌ها در ارتباط و تعامل بوده و به گفت‌وگو و مناظره با آنها پرداخته است. داستان موسی (ع) از جمله مواردی است که نویورت به بررسی آن پرداخته و سعی در تبیین دیدگاه وب به صورت مطالعات موردی دارد. داستان یوسف(ع) و زلیخا نیز یکی دیگر از قصص مشترک قرآن کریم وعهد قدیم (تورات) می باشد؛ که در قرآن کریم درسوره یوسف به آن پرداخته شده است و زوایای مختلف این داستان همانند نقشه زلیخا برای به دام انداختن یوسف (ع)، نحوه مواجهه یوسف(ع) با زلیخا مورد پژوهش قرار گرفته است. داستان قرآن با کتاب مقدس در رابطه با کاستی و نسبت های غیرسازگار با قرآن کریم داشته است که تأیید ذاتی بودن رفتار فریبکارانه در زنان، انحراف و عدم توجه کامل یوسف(ع) به خداوند، تمایل جنسی یوسف (ع) به زلیخا از جمله آنهاست.

از نظر نویورت شباهت و ربطه ای میان قرآن و عهدین وجود دارد، این شباهت به خاطر اصل مهم تخاطب است؛ نه آن‏که تقلید و اقتباس باشد. در عین حال تفاوت‏ها و تصعیدهای فراوانی در قرآن وجود دارد که از مقایسه میان سور قرآنی و همتاهای آنها در کتاب مقدس معلوم می‏شود، برای نمونه، در سوره الرحمن که با برخی از مضامین مزامیر داوود شباهتی دارد می‏توان مفاهیمی را یافت که اساسا در مزامیر وجود ندارند. در این سوره برخی مفاهیم مزامیر کنار گذاشته شده و مفاهیم دیگری طرح شده که اصلاً در مزامیر نیستند، برای نمونه، آیات آغازین «الرحمن» از تعلیم قرآن و تعلیم بیان و زبان سخن می‏گوید. در مزامیر مثل دیگر بخش‏های کتاب مقدسِ یهودیان همیشه سخن از خدایی است که با قوم یهود روبروست، آنها را کمک می‏کند یا مورد سرزنش قرار می‏دهد. صحبت از آفرینش انسان به طور کلی و تعلیم کتاب آسمانی و تعلیم بیان به همه انسان‏ها مفهوم اختصاصی سوره الرحمن است که در مزامیر نیست.

نویورت کتب و مقالات متعددی به زبان‏های آلمانی، انگلیسی و عربی نگاشته است. علاوه بر آنچه گفته شد، مهم‏ترین مقالات و کتاب‏های وی در حوزه مطالعات قرآنی عبارتند از: بررسی‏هایی در باب ساخت و ترکیب سوره‏های مکی قرآن، برلین، 1981. این مهم‏ترین و معروف‏ترین کتاب وی است که در 443 صفحه به زبان آلمانی تألیف شده است. بیش از 10 تن از معروف‏ترین اسلام‏شناسان و قرآن‏پژوهان غربی چون فان إس، ینبل، جان ونزبرو، جان برتُن بر آن نقد و معرفی‏هایی نوشته‏اند. برخی دیگر از مقالات وی عبارتند از: «درباره ساختار سوره یوسف»، به آلمانی، 1980، «موقعیت کنونی تحقیقات قرآنی» به آلمانی، 1983، «سیمای تاریخی حضرت محمد در آیینه قرآن»، به آلمانی، 1993، «تصاویر و استعارات در بخش‏های آغازین سوره‏های مکی»، به انگلیسی، 1993، «مسائل نافع بن‏أزرق: مبنایی برای چهره افسانه‏ای از ابن‏عباس یا یک قطعه ادبی واقعی»، به آلمانی، 1993«ساختار ادبی سوره الرحمن»، به انگلیسی، 1998«نکاتی درباره خصایص ادبی و ممتاز قرآن»، به آلمانی 1977، ترجمه به انگلیسی، 2001، «قرائتی از قصه آفرینش انسان در قرآن» به انگلیسی، 2000ـ2001«از مسجد الاقصی تا هیکل: سوره اسراء در میان متن و تفسیر»، به انگلیسی، 2003، «ملاحظاتی در مورد تاریخ قرآن و قرآن در تاریخ»، به انگلیسی، 2003، «تاریخ‏نگاری قرآن از منظری انتقادی»، به انگلیسی، عمان، 2004، «کیهان‏شناسی در قرآن»، به انگلیسی، در دایرة المعارف قرآن، 2001، «جغرافی در قرآن»، به انگلیسی، در دایرة المعارف قرآن، 2002، «اسطوره‏ها و قصه‏ها در قرآن»، به انگلیسی، در دایرة المعارف قرآن، 2003، «رمضان در قرآن»، به انگلیسی، در دایرة المعارف قرآن، 2004، «قرآن و فن بلاغت»، به انگلیسی، در دایرة المعارف قرآن، 2004،«شکل و ساختار قرآن».

طرح های تحقیقاتی و کنفرانس های آنگلیکا نویورت

طرح تحقیقاتی «کورپوس کورانیکوم» توسط آکادمی علوم انسانی برلین- براندنبورگ از سال ۲۰۰۷ اجرا می‌شود و دارای چند بخش است. بخش نخست، آن مربوط به مستند سازی متن قرآن است که در آن به بررسی نسخ خطی قران کریم و مصاحف چهار قرن اول اسلامی پرداخته می‌شود تا با مقایسه میان نسخ گوناگون و رسم الخط کوفی و حجازی به تاریخ واحدی برای تدوین قرآن رسید. بخش دیگر آن مربوط به مشاهده و مقایسه شباهت‌ها و تفاوت‌های میان سور قرآنی و متون کتاب‌های مقدس یهودیان و مسیحیان همانند عهدین و مزامیر است. بخش سوم، برای رسیدن به یک تفسیر واحد با توجه به برداشت‌های مختلف، تحلیل‌های انتقادی و نظرات قدیم و جدید تلاش می‌کند. میشل مارکس و نیکلای ساینای در اجرای این پروژه با نویورت همکاری می‌کنند. تحقیق وی بیش از ۴۰ نسخه خطی عمدتا، قرآنی را با استفاده از آزمایش کربن ۱۴ سال‌یابی کرده است. علاوه بر این، وی مشاور علمی و از نویسندگان دایرة المعارف قرآن (به سرویراستاری جین دمِن مک‏اولیف) و نیز از مشاوران کالج علمی برلین به شمار می‏رود.

دیدگاه های قرآنی آنگلیکا نویورت

دیدگاه نویورت در مورد قرآن سبب شده است که در فضای استشراق نگاه جدیدی به قرآن شود. از نگاه وی سخنِ رودی پارِتو و مطالعات قرآنی ونزبرو سبب کم‌‌شدن توجه به قرآن در غرب شده و درعوض سبب بسیار شدن توجه مستشرقان به متون پیرامونی قرآن همانند تفسیر و سیره شده است. در این رابطه، جزئی نگری موجب عدم تحلیل درست از پدیده‌‌ها می‌‌شود و شناخت اسلام در کل ادیان جهان معنادار است. بر همین اساس، روی آوری غرب به سمت قرآن حرکت وارونه است.

دیدگاه قرآنی دیگر وی بر پذیرش رسالت پیامبر(ص) توسط مسلمانان است که به تکوین امت اسلامی انجامید و آثار شفاهی در مورد قرآن پدید آمد؛ چرا که متون خطی در آن دوران نبوده است؛ اما به صورت شفاهی، معلومات دینی (مسیحی و یهودی) در اذهان و بر زبان‏های مردم حضور داشته است. روایاتی که در کنار قرآن ظاهر می‏شوند، آثار و نشانه‏های گفت‏وگو میان امت و این رسالت الهی نوظهور است و رسالت الهی نمی‏تواند برحذر و به دور از واقعیت خارجی باشد؛ اما هرگز این به معنای اخذ و اقتباس از کتاب های دیگر بویژه کتاب مقدس نیست.

اگر اخذ و اقتباسی بوده، توسط امت اسلامی صورت گرفته است؛ چرا که در دوران مکه تجربه خاصی از تعامل میان مسلمانان و اهل کتاب وجود نداشته است. در مکه اصل کتاب نقش مهم و تعیین‏کننده‏ای نداشته است؛ اما در مدینه اهل کتاب حضور داشتند و میان مسلمانان و وارثان دیگر کتب آسمانی ارتباط و دیدار وجود داشته است و اهل کتاب احساس می‏کردند که تفسیر کتاب مقدس در اختیار آنان است و طبعا، میان اینان و پیروان رسالت نوظهور منازعه‏ای پیدا شد. این تجربه جدیدی بود که تا قبل از این اهل کتاب چندان اهمیتی در منطقه نداشتند و بعدها این اهمیت را پیدا کردند. وی در مورد متن قرآن معتقد است که به عنوان یک متن فاخر جذابیت ویژه‏ای برای وی دارد. ترتیل و تجوید قرآن و همچنین جنبه‏های زیباشناختی قرآن به صورت جدی مورد توجه وی بوده است.

منابع

احسانی، کیوان، امرایی، فرهاد، ملازاده یامچی، رضا، (1401)،

نقد و ارزیابی مقاله «یوسف و زلیخا» دائره المعارف لیدن،

دو فصلنامه علمی پژوهشی شبهه پژوهی مطالعات قرآنی، ش6، صص248-221.

ایکنا

پرتال جامع علوم و معارف قرآن

دانشنامه پژوهه؛ ارزیابی ادبی آلمانی ها از قرآن در پروژه «کورپوس کورانیکوم»؛

لزوم استفاده از ظرفیت پژوهشگران ایرانی‌ خارج از کشور در حوزه علوم انسانی و قرآنی

دانشنامه حوزه؛ قرآن پژوهی در غرب در گفتگو با خانم آنگلیکا نُویْوِرت

دائره المعارف اسلامی؛ کنفرانس «وجوه تحقیقات قرآنی در تلاقی فقه اللغه و الهیات»

راد، علی، موسوی مقدم، محمد، سرخیل، مریم، (1400)، روش و الگوی نویورت در تبیین فرایند ارتباطی قرآن، آموزه های قرآنی، ش34، صص196-169.

علیزاده موسوی، حامد، صادیق نیا، مهراب، اسکندرلو، جواد، (1398)، بازتاب روايت‌هاي كتاب مقدس در قرآن از ديدگاه آنجليكا نويورت: واكاوي به صورت مطالعه موردي داستان حضرت موسي عليه السلام، فصلنامه معرفت ادیان.

مرکز مطالعات و کتابخانه مطالعات اسلامی به زبان های اروپایی؛ آنجلیکا نویروت

ویکی پدیا