ترجمه ادبی قرآن

ترجمه ادبی قرآن؛ به نوعی برگردان ادبی و هنری آیات قرآن گفته می شود که مترجم با لحاظ کردن زیبایی شناسی، ادبی و هنری به ترجمه آیات می پردازد. درواقع، بیشترین تلاش مترجم ادبی بیش از هر چیزی تبیین مباحث‌ زبانی و ادبی قرآن‌، همانند لغت‌، اِعراب، صرف و نحو،‌ و بلاغت همراه با درک درست از مفاهیم آن است‌. در واقع، قصد مترجم ادبی این است که تأثیر زیبایی ها و نکات ادبی در ترجمه زیبا و رسا را بیان نماید. نشان دادن نکات و زیبایی های ادبی در دوره مترجمان و مفسران قدیم با ترجمه ادبی دوره جدید متمایز بوده است. مترجمان قدیم در قالب تفسیر ادبی به بیان نکات ادبی آیات می پرداختند وترجمه ادبی با تفسیر ادبی ادغام شده بود. مترجمان و مفسران ادبی از اهل شیعه همانند سیدرضی، رشید الدین میبدی، ابوالفتوح رازی، حسین بن حسن جرجانی، ملاحسین واعظ کاشفی، ملافتح الله کاشانی، علی بن حسین عاملی، میرزا محمد مشهدی و افرادی از اهل سنت همانند ابوالمظفر شاهفور بن طاهر اسفراينى، ابن عطيه اندلسی، عبدالله بن عمر بيضاوی و زمخشری نمونه هایی از ادغام تفسیر و ترجمه ادبی را ارائه داده اند؛ اما در دوره جدید مترجمانی همانند غلامعلی حداد عادل، بهاء الدین خرمشاهی، محمد رضا صفوی، مکارم شیرازی و محمد باقر بهبودی به طور مستقل به ترجمه پرداختند. همه این مترجمان باید قواعد خاصی را در ترجمه ادبی رعایت کنندکه برخی از آنها عبارتنداز: فهم درست از ساختار ادبی قرآن و ادبیات عرب و ادبیات زبان مقصد، در نظرگرفتن زیبایی ها و نکات ادبی قرآن همراه با در نظر گرفتن ساختار معنوی و لفظی و معادل سازی جدید و ابتکاری واژگان.

ترجمه ادبی قرآن در اصطلاح

ترجمه ادبی ترجمه‌ای است كه نکات ادبی و هنری همانند ترجمه لغوی واژه، صرف و نحو و بلاغت در برگردان آیات قرآن استفاده می شود. در اینگونه از ترجمه، جملات دارای آرایه های ادبی و صنايع لفظی و معنوی باید صورت دقیق از طریق ریشه واژه ها، اشتقاق و تفسیر برگردان شود. در برگردان ترجمه های ادبی باید روانی و آسانی در نظر گرفته شود؛ چرا که ترجمه جملات ادبی باید برای مخاطب قابل فهم باشد. از این رو، مترجم ادبی باید هم به زبان و ادبیات عرب و تفسیر آیات آگاهی داشته باشد و هم از اغراق گویی بپرهیزد.

معرفی ترجمه های ادبی قرآن

برخی از ترجمه های ادبی قرآن در قدیم با وجود اینکه از روش تحت اللفظی در آنها استفاده شده؛ اما به دلیل استفاده از نثر کهن و واژگان اصیل از ارزش ادبی برخوردار هستند. مترجم قرآن قدس، ترجمه طبری، ترجمه كشف‌الاسرار و عده الابرار رشید الدین میبدی، تفسير نسفی و تفسير سورآبادی، تفسير سوره حضرت يوسف از احمد ابن محمد زيد طوسی در قرن۵، از نمونه ترجمه های ادبی کهن هستند. لازم به ذکر است که شکلی از ترجمه ادبی با ادغام تفسیر و ترجمه ادبی در قدیم همراه با تفسیر بوده اند و با نام تفسیر شناخته شده اند؛ اما می توان بخش های ترجمه آن را تفکیک کرد.

تلخيص البيان عن مجازات القرآن اثر سیدرضی، تفسیر جامع الجوامع اثر طبرسی، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان اثر جرجانی، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین اثر فتح الله کاشانی و دیگر تفاسیرش، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر حسین بن حسن جرجانی، تفسیر مواهب علیه اثرملاحسین واعظ کاشفی، تفسیر الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز اثر علی بن حسین عاملی، تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب اثر میرزا محمد مشهدی و افرادی از اهل سنت همانند تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، ابوالمظفر شاهفور بن طاهر اسفراينى، المحررالوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز اثر ابن عطيه اندلسی، انوارالتنزیل و أسرار التأویل اثر عبدالله بن عمر بيضاوی و الکشاف زمخشری از جمله ترجمه ادبی با توجه به نثر قدیم به شمار می آیند.

علاوه بر این، برخی از لغت نامه ها با وجود اینکه هدفشان ترجمه ادبی نبوده است؛ اما نکات ادبی در آن مشاهده شده است. مفردات راغب اصفهانی یکی از این لغت نامه ها است که با وجود اینکه یک لغت نامه به شمار می رود؛ اما ترجمه برخی از واژگان قرآن و نکات نحوی برخی از آنها را بیان کرده است. برخی از ترجمه های امروزی هستند که با سبک تلفیقی قدیم و جدید از زبان و ادبیات فارسی کار کرده اند که ترجمه موسوی گرمارودی یکی از این ترجمه های ادبی است. تسلط عمیق مترجم بر واژگان کهن در این ترجمه سبب شده است که وی در تلفیق تلفیق واژگان کهن با واژگان زبان معیار موفق عمل کند و مخاطب در فهم واژگان به مشکل و دشواری مواجهه نشود. علاوه بر این، این ترجمه ادبی ویژگی‌های متعدد دیگری همانند ظرافت‌های ادبی، چینش هنرمندانه واژگان و معادل‌های ابتکاری دارد؛ چراکه در لابلای واژگان این اثر فاخر می‌توان نرمی، لطافت و ظرافت را مشاهده کرد. همچنین، قواعد دستور زبان را در این ترجمه به طور کامل رعایت کرده و وفاداری و پایبندی به متن و زیبانگاری و چینش هنرمندانه کلمات هم مورد توجه مترجم بوده است.

ترجمه دیگر ادبی از بهاء الدین خرمشاهی است که دارای نثر قوی و از نظر چارچوب بر طبق نثر معیار عمل کرده است. ترجمه دیگر که از ارزش ادبی برخوردار است، ترجمه غلامعلی حداد عادل است که علاوه بر برخورداری از سادگی و روانی، فاقد نثر کهن و سجع های سنگین است. معانی القرآن محمد باقر بهبودی نیز از جمله ترجمه ادبی است که دارای سبک ادبی خاص و ویژه ای است. یکی از سبک ها این است که در ترجمه واژه ها از معنای اصلی و اولی واژه و یا معنای رایج در عصر نزول استفاده می کند. علاوه بر این، دقت وی در دستور زبان و نکات صرف و نحوی شایان توجه است که با توجه به صرف کلمات، ریشه اصلی آن را پیدا کرده و معنای جدیدی را انتخاب می کند. علاوه بر این، در استفاده از مجاز افراط و تفریط را کنار گذاشته و برای آن محدودیت قائل شده بود.

قرآن با ترجمه سيد مصطفی حسينی‌ دشتی نیز در زمینه مفردات و صرف و نحو از ابتکار برخوردار بوده است و مخاطب با خواندن این ترجمه در هر بخشی از آن به بحث تازه و جدیدی از نکات ادبی دست پیدا می کند و ترجمه محمد مهدی فولادوند نیز از جمله ترجمه های ادبی است که در آن نکات صرف و نحو و برگردان واژه ها به فارسی روان صورت گرفته است و در آن از فارسی گرایی مفرط و عرب گرایی محض خودداری کرده است. ترجمه محمود یاسری نیز با وجود اینکه تحت اللفظی بوده است؛ اما به صورت زیرنویس مسائل ادبی را بیان کرده است. در حال حاضر، ترجمه ادبی و زیبایی‌شناسانه قرآن کریم از کمال الدین غراب، ترجمه جزء بيست و هفتم قرآن كريم با ترجمه و توضيحات لغوی و ادبی به قلم حميدرضا مستفيد از جمله ترجمه های جدید ادبی محسوب می شوند.

قواعد ترجمه ادبی قرآن

یکی از قواعد ترجمه ادبی این است که محتوا نباید قربانی ساختار جملات و زیبایی های آن شود. به بیان دیگر، مترجم ادبی ابتدا باید مفهوم آیات را به خوبی دریابد و پس از آن زیبایی های و آرایه های ادبی را لحاظ کند؛ چرا که توجه بیش از حد به آرایه های ادبی، مخاطب را از مفهوم و مراد اصلی آیات دور می کند قرآن شود زيبا بودن و غفلت از ديگر ويژگی‌های مهم در ترجمه از جمله دقت در ترجمه و شرح آيات، سبب می‌شود كه مخاطب مفاهيم مورد نظر را خوب درك نكند.

قاعده دیگر این است که واژگان و اصطلاحات فقهی، كلامی را نمی‌توان به نحو ديگری ترجمه و واژه‌ای ادبی و يا فارسی سره جايگزين آن كرد؛ از جمله اين واژگان، واژه های شرك، نفاق، قصاص، زكات، خمس است که جایگزین ادبی ندارند. علاوه بر این، مترجم ادبی باید مفاهیم و اصطلاحات را قابل فهم و مطابق با زبان فارسی امروزی بیان کند و در صورت استفاده از زبان معیار و یا زبان کهن، نهایت دقت را داشته باشد تا در پیام رسانی به مخاطب دچار مشکل نشود. همچنین، در قاعده دیگر از مترجم ادبی انتظار می رود که زیبایی های و وجه هنری آیات را به نحو احسن در نظر مخاطب ترسیم کند؛ گویی که در ذهن بیننده به تصویر کشیده می شود و مخاطب می تواند با آیات قرآنی ارتباط عاطفی برقرار کند.

علاوه بر این، در قاعده دیگر بر مترجم ادبی لازم است که ادبیات فارسی و آرایه های ادبی دوره های کهن را مورد مطالعه قرار دهد و اشراف کامل بر همه استعارات، کنایه‌ها و مجازهای متداول در زبان مبدأ و مقصد منطبق با شرایط و اوضاع داشته باشد.قاعده دیگر که بر مترجم ادبی لازم است که بداند، کپی نکردن از روی ترجمه های دیگران و ابتکار داشتن در ترجمه است؛ چرا که امکان ترجمه اشتباه، ناقص و یا استفاده از واژه نادرست در برخی از ترجمه ادبی وجود دارد.از این رو، از مترجم ادبی انتظار می رود تا با ابتکار عمل، معادل های خوبی برگزیند تا بر روانی و زیبایی ترجمه ادبی بیافزاید. يكی از زمينه‌هايی كه سبب شده تا نواقصی در متن ترجمه‌های ادبی قرآن كريم ديده شود، عدم فهم آيات از سوی مترجم است. به اين معنی كه قرآن به زبان عربی قريشی كه زبانی است نزديك به عبری قديم نازل شده و اين زبان در ميان ادبيات عرب معاصر كاربرد چندانی ندارد، از اين جهت فهم آن برای مترجمان كه بايد با تمامی وازگان آشنا باشند و معانی دقيق آن‌ها را بدانند، دشوار می‌نمايد.

منابع

ایکنا

دانشنامه حوزه

ویکی نور

پرتال جامع علوم و معارف قرآن

تبیان.

ویکی فقه

ویکی اهل بیت