ترجمه تفسیری قرآن

ترجمۀ تفسیری قرآن؛ بیان مختصر مفهوم و تفسیر آیات قرآن به جای ترجمه لفظ به لفظ. از آنجا که ترجمه و فهم قرآن، تنها با رجوع به قرآن و داشتن یک لغت‌نامه ممکن نیست، توجه به تفسیر، شناخت عصر نزول و نیز معانی دقیق لغات در آن دوره، باعث می‌شود ترجمه دقیق‌‌‌تری از قرآن ارائه شود. همچنین در ترجمه، آگاهی به تعبیرات مجازی، مثال، استعاره‌ها، کنایات، زمینه‌های تاریخی و شان نزول اهمیت دارد، که این موارد همگی نشانگر اهمیت تفسیر در ترجمه بوده و ضرورت وجود ترجمۀ تفسیری را آشکار می‌کنند. در ترجمۀ تفسیری، مترجم بدون آن که مقید به رعایت روش و ساختارهای خاص زبان مبدا باشد، معنا و مفهوم متن اصلی را به زبان مقصد بیان می‌کند. این انتقال معنا در ترجمۀ تفسیری به گونه‌ای است که درک و فهم آن برای مخاطب آسان‌تر باشد. از دیگر ویژگی‌های ترجمۀ تفسیری می‌توان به مواردی همچون: بیان خلاصه تفسیر همراه با اصل ترجمه، جداسازی توضیحات به‌ وسیلۀ علامت‌ها و پاورقی‌ها و تبیین شأن نزول و نکات تفسیری مبتنی بر روایات، اشاره نمود.

تعریف ترجمه تفسیری

ترجمه تفسیری یا معنوی قرآن، به دو صورت قابل تعریف است:

1. در این نوع ترجمه، در واقع مترجم، تفسیری مختصر و فشرده از قرآن کریم ارائه می‌دهد و صرفاً به بیان مفهوم آیه می‌پردازد؛ به عنوان نمونه ترجمه مارمادوک پیکتال ـ از ترجمه‌های قرآن به زبان انگلیسی ـ از این نوع است. وی مسلمانی انگلیسی‌تبار است که قائل بود نمی‌توان قرآن راترجمه کرد؛ بدین ترتیب به جای ترجمه، نام اثر خود را «معنی و مفاد قرآن مجید» (The Meaning of Glorious Quran) گذاشت.

2. مترجم، بدون نقص و کاستی، درون‌مایه و محتوای آیه را در قالب الفاظ بیان می‌کند، بدون آن که مقید به رعایت روش و ساختارهای خاص زبان مبدا باشد. در نتیجۀ این ترجمه، متنی به دست می‌آید که هم با متن اصلی فاصله پیدا نکرده و هم فهم و درک آن برای مخاطب آسان‌تر است.

انواع ترجمۀ تفسیری

ترجمه تفسیرى به یکى از سه نوع زیر اطلاق می‌شود:

1.بیان و توضیح مطالب زبان مبدأ به زبان مقصد؛ که تفسیر نمونه و منهج الصادقین از این نوع هستند.

2.بیان شروح تفسیرى در خلال ترجمه به صورت پیوسته به متن یا پى‌نوشت؛ مانند ترجمه الهى قمشه‌اى و مشکینى که اینگونه‌اند.

3.ورود استنباط‌های تفسیرى مترجم در ترجمه، بدون تفکیک آن‌ها از متن اصلی ترجمه؛ که ترجمه قرآن بر اساس المیزان از این نوع است. اینگونه ترجمه با ترجمه معنایى یا برخى تعریف‌هاى ترجمه آزاد مطابقت دارد.

ویژگی‌های ترجمه تفسیری

از جمله ویژگی‌های ترجمۀ تفسیری قرآن کریم می‌توان به مواردی همچون: رعایت مبانی و قواعد ترجمه قرآن کریم، بیان خلاصه تفسیر و ذکر توضیح‌های اضافی همراه با اصل ترجمه، تبیین شأن نزول و نکات تفسیری مبتنی بر روایات، جداسازی توضیحات به‌ وسیلۀ علامات و پاورقی‌ها و روان و خوش فهم‌سازی ترجمه برای عموم و ... اشاره نمود.

ضرورت توجه به تفسیر در ترجمه

برای آشنایی با واژگان، ترجمه تحت‌اللفظی کافی نیست. برای مثال اگر بنا باشد عبارت فارسی «دسته گل به آب دادن» به زبان عربی ترجمه شود، حاصل کار جمله‌ای است که معنای متفاوتی را منتقل می‎کند. قرآن کریم نیز چنین است و در کنار ترجمه تحت‌اللفظی به ترجمه تفسیری نیاز دارد. در حقیقت ترجمۀ قرآن و نیز فهم آن به تنهایی و تنها با رجوع به قرآن ممکن نیست و نمی‌توان با در دست داشتن یک لغت‌نامه به دنبال فهم قرآن بود. توجه به تفسیر و اهمیت شناخت عصر نزول و نیز معانی دقیق لغات در آن دوره و نیز وجود گفتمان‌های عصر نزول باعث می‌شود ترجمه دقیق‌ و امانت‌دارانه‌تری از قرآن ارائه شود. هر لفظ در هر زبانی بر اساس شرایط شکل‌گیری آن زبان معنای خاصی دارد و نمی‌توان یک لفظ واحد را در دو زبان دقیقا دارای یک معنا دانست.

آیت‌الله معرفت در این زمینه مثالی مطرح کرده و می‌گوید: «فرض کنید در زبانی بالا‌ترین و قوی‌ترین سوگند، سوگند به شمشیر باشد. خود را جای مترجمی بگذارید که در حال ترجمه داستانی از این زبان به زبانی دیگر است که در آن، به دلایل جغرافیایی-فرهنگی، بالا‌ترین سوگند، سوگند به خورشید است و سوگند خوردن به شمشیر اصلاً مفهومی ندارد؛ فرض کنید قهرمان داستان به معشوقش می‌گوید: به شمشیر سوگند هرگز تو را فراموش نخواهم کرد. تکلیف مترجم با این جمله چیست؟ اگر مترجم شمشیر را به شمشیر ترجمه کند، معنی [لفظ] را حفظ کرده است، اما این خطر وجود دارد که پیام را نرسانده باشد... چنانچه مترجم سوگند به شمشیر را به سوگند به خورشید ترجمه کند، معنی [لفظ] را‌‌ رها کرده در مقابل پیام را رسانده است.» از این رو ترجمه لفظ به لفظ برای مخاطبی که در یک گسست نسبت به تاریخ نزول زندگی می‌کند مفید معنا نخواهد بود.

از سویی دیگر در ترجمه آگاهی به تعبیرات مجازی، مثال، استعاره‌ها، کنایات، زمینه‌های تاریخی وشان نزول اهمیت می‌یابد، از این‌رو نمی‌توان بدون دخالت تفسیر به ترجمه پرداخت. آیت‌الله معرفت برای نشان دادن ناکارآمد بودن ترجمه تحت اللفظی آیه «وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا؛ و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده‏‌دستى منما تا ملامت‏‌شده و حسرت‏‌زده بر جاى مانى.» را آورده و می‌گوید: خواننده این ترجمه در حیرت خواهد ماند، چرا که خداوند از بستن دست به گردن و از گشاده نمودن دست منع نموده است؛ ولی باید توجه داشت که غُلّ یدین در لغت عرب کنایه از بخل ورزیدن و بسط یدین کنایه از سخاوت است.

برخی پژوهشگران معتقدند واژه‌ها و گرامر در قالب فرهنگ و گفتمان معنای خود را می‌‎یابند و از طریق صرف ترجمه واژه نمی‌توان به معنا دست یافت. درک واژه‎هایی مانند انعام به معنای چارپایان و اعجمی به معنای غیرعرب‌زبان تنها با ترجمه قابل فهم نیست. باید توجه داشت که انعام در عربستان دارای اهمیت بسیار بالایی بودند، همین طور غیراعراب نیز معنای خاصی برای اعراب داشت که با صرف ترجمه این واژه‌‎ها معنا منتقل نمی‌شود. از این رو به نظر می‌رسد بدون توجه به‌شان نزول، تاریخ و جغرافیانی عهد پیامبر و نیز ریشه‌شناسی لغات، ترجمه میسر نباشد و نمی‌توان با صرف معانی لغات به ترجمه پرداخت.

ترجمه تفسیری قرآن به زبان فارسی

یکی از نمونه‌های ترجمه‌های تفسیری قرآن کریم به زبان فارسی، کتاب تفسیر آفتاب به قلم روح‌الله حسینیان است. این اثر ترجمۀ تفسیری روان، ساده و کوتاه از قرآن کریم است که در ۲ جلد تألیف و با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه توسط انتشارات علیون به کتابفروشی‌ها عرضه شده است. حسینیان انگیزۀ خود را از نوشتن این نوع ترجمه چنین بیان می‌کند: «بارها جوانانی را دیدم که از فهم معنا و مقصود آیات قرآن شکایت می‌کردند.

آنان از طولانی بودن تفاسیر قرآن و خلاصه بودن ترجمه‌های کتاب آسمانی در رنج بودند. تفاسیر را آنقدر مطول می‌دیدند که از حوصله‌ خود خارج می‌دانستند و تراجم را چنان مختصر می‌یافتند که از درک معانی آن، خود را قاصر می‌دیدند. ذهنم همواره به این آرزو مشغول بود که آیا می‌شود تفسیری ساده، روان و کوتاه بنویسم؟» نویسندۀ این کتاب در مقدمۀ اثرش می‌گوید: «با این‌که تلاش کرده‌ام فهم ظاهری قرآن برای خواننده آسان‌تر شود، نتوانسته‌ام آنچه خود رسیده‌ام در این مختصر نشان دهم. وقتی با قرآن انس می‌گیریم در تدبر آن شیرینی است که جز با چشیدن، درک آن ممکن نگردد.

تمام کلمات بر مبنای حساب انتخاب شده‌اند، تمام پاراگراف‌ها برمبنای حکمت برگزیده شده‌اند. در یک سوره همه‌ آیات در پی بصیرت‌افزایی و یک بینش از ملکوت هستی هستند. آیات آخر سوره پاسخ‌دهنده سؤالات ذهنی اول سوره هستند. اینها مفاهیمی است که تنها با انس با قرآن و تدبر قابل درک هستند.»

منابع

ویکی فقه

پرتال جامع علوم و معارف اسلامی