غیبت

غیبت؛ طرح گفتار و رفتار آزار دهنده و ناراحت کننده پشت سر دیگران . غیبت به روشهای متعدد از جمله؛ قولی، فعلی، اشاره‌ای، و یا نوشتن انجام می‌گیرد. در آیات و روایات از غیبت کردن، به شدت نهی شده و لذا یکی از گناهان کبیره و فعل حرام محسوب می‌گردد .گوش دادن به غیبت نیز حرام و ردّ آن در صورت امکان بر شنونده واجب است. از جمله عوامل غیبت می‌توان به غضب، حسد، تفاخر، همراهی با دیگران، مسخره کردن، مزاح و....اشاره نمود. این رذیلۀ اخلاقی موجب بدبینی، نفرت و کینه، اختلاف و دشمنی، ریختن آبرو و شکستن حریم افراد، فساد ایمان و اخلاق در جامعه، مانع پذیرش اعمال نیک، از بین برنده اعمال نیک، محروم شدن از بهشت می‌گردد. مهمترین راه¬های درمان غیبت نیز عبارتند از؛ متذکّر شدن آیات و اخبارى که در عقوبت غیبت ذکر شده و شناسایی انگیزه‌های غیبت و درمان قطعی آنها.

تعریف غیبت

«غیبت» یعنی عیب پنهانی کسی را در غیاب او با سخن گفتن، نوشتن و یا کنایه و اشاره آشکار کنی به شرطی که اگر بشنود ناراحت شود. اگر آنچه پشت سر وی گفته می شود راست باشدعلاوه بر غیبت، این کار تهمت نیز خواهد بود.^[۱] اگر سخن شرایط زیر را داشته باشد غیبت محسوب می‌شود: فردی که درباره‌اش حرف می‌زنید در جمع حاضر نباشد. حرف شما عیب و نقص او را بازگو کند. عیبی که از آن حرف زده اید از عیوب پنهان او باشد. فرد از شنیدن حرفی که درباره‌اش زده‌اید اکراه داشته باشد^[۲]

غیبت از منظر آیات و روایات

غیبت از دیدگاه اسلام، از جمله گناهان کبیره و حرام است. آیات و روایات به شدت از انجام آن نهی کرده‌اند. از جمله؛ آیات 12 حجرات، 1 همزه، 19 نور، و 148 نساء. غیبت در آیه ب.«يا أَيُّهَاالَّذينَ آمَنُوا....وَ لايَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ ....» (حجرات/ 12) ^[۳]ه مثابه خوردن گوشت برادر مردۀ تعبیر شده است . در روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمده است که: هرکس از مرد یا زن مسلمانی غیبت کند خداوند تا چهل شبانه روز نماز و روزه او را نپذیرد مگر این که غیبت شونده او را ببخشد و در روایتی دیگر می‌فرماید: به درستی که غیبت کردن از زنا بدتر است. امام علی (ع) در مورد غیبت فرموده اند الْغِيبَةُ جُهْدُ الْعَاجِزِ»؛ (نهج البلاغه، حکمت ۴۶۱) هم چنین از ایشان نقل شده که در مورد این کار فرموده اند غیبت خوراک سگ‌های آتش است^[۴] علاوه بر ارتکاب غیبت، گوش دادن به غیبت نیز حرام است. این گناه پایمال کردن حق الناس به شمار می آید؛ از این رو، بنابر برخی روایات، توبه از آن مشروط به گذشت کردن غیبت شونده است.^[۵] ردّ غیبت نیز در صورت امکان بر شنونده واجب است. مراد از ردّ غیبت، بازداشتن غیبت کننده از غیبت نیست؛ بلکه کمک به مؤمن غیبت شونده و دفع آن عیب از او است، مانند اینکه در عیب دنیوی بگوید: آنچه گفتی عیب نیست. عیب آن است که خداوند آن را عیب شمرده است.^[۶]

علل و عوامل بروز غیبت

ابتلاء به غیبت ریشه‌ها و عوامل روحی و روانی متعددی دارد. از جمله عوامل غیبت می‌توان به حسد، تفاخر، همراهی با دیگران، فرو نشاندن خشم برکسى که به او غضب کرده، بی آبرو کردن دیگران، مسخره کردن، مزاح، خنثی کردن اثر حرفی که درباره او زده شده است، برای تبرئه کردن خود از اتهام، دلسوزى که با دیدن عیب مؤمنی از روی دلسوزی به باز گفتن آن می‌پردازد، کمرنگ شدن ایمان به باورهای الهی و....اشاره نمود.^[۷]

پیامدهای غیبت

غیبت به عنوان یکی از رذایل اخلاقی آسیب ها و پیامدهای ناگواری را به افراد و اجتماع وارد می‌سازد. پیامدهای غیبت به دو بخش دنیوی و اخروی تقسیم شده است. یکی از پیامدهای اخروی غیبت، از میان رفتن حسنات و نیکی‌ها است. بر اساس روایات، نخستین کسی که به دوزخ می‌رود شخص غیبت کننده است. پیامدهای دنیوی غیبت نیز عبارتند از ایجاد بی‌اعتمادی نسبت به غیبت کننده و ایجاد کینه و دشمنی در جامعه،^[۸] بوجود آمدن نفرت و قطع رابطه افراد و فساد جامعه، فاسد شدن ایمان و اخلاق جامعه، رسوایی و بی‌آبرویی انسان در دنیا و آخرت، از بین رفتن قبح معاصی و گناهان در نتیجه افزایش فساد و برهم خوردن وحدت در اجتماع بر اثر دور شدن قلوب از هم،^[۹] ترویج حسادت، افزایش نفاق و دورویی در بین افراد، ازهم گسستن اتحاد و سست شدن پایه‌های دین، نابودی هم‌بستگی اجتماعی.^[۱۰]

راه های ترک غیبت

در آموزه های دینی برای ترک غیبت راهکارهایی پیشنهاد شده است. برخی از این کارها عبارتند از: خودسازی و تفکر در عواقب و نتایج شوم غیبت، ریاضت نفس و شستن آلودگی‌ها از جان و دل،^[۱۱] نظارت دقیق بر زبان، پرهیز از مجالست با دوستانی که فرد را به غیبت تشویق می‌کنند و همچنین دوری از مجالسی که به نظر می رسد برای غیبت آماده شده اند. توجه به این نکته که غیبت کردن یکی از نشانه‌های ناتوانی، فقدان شخصیت و عقده خود کم بینی است،^[۱۲] پرهیز از سوالات هدایت‌کننده به سمت غیبت، توقف غیبت به محض شروع، آگاه کردن دیگران از عدم رضایت شما از غیبت کردن، سیاست یادآوری به یکدیگر برای پرهیز از غیبت، یاد آوری مرگ و محاسبه اعمال انسان در آخرت نیز از جمله موارد دیگری هستند که در این بخش می توان به آنها اشاره کرد.^[۱۳]

موارد مجاز غیبت

غیبت چنانکه گفته شد از گناهان کبیره و انجام آن حرام است. اما با توجه به آیات و روایات، در برخی از موارد جایز شمرده شده و مانعی ندارد. ازجمله می‌توان اشاره کرد به: غیبت از کسی که فسقش آشکار باشد نه نهانی، در مقام شکایت مظلوم از ظالمی که به او ستم کرده و بیان ظلمی که به او شده،^[۱۴] هر گاه مسلمانی در باب معامله‌ای با شخص معین از کسی مشورت گیرد و طرف مشورت عیبی از آن شخص می‌داند که اگر نگوید آن مسلمان به رنج و ضرر خواهد افتاد، غیبت کردن به قصد نهی از منکر، به این معنی که هرگاه منکری را از مسلمانی ببیند و بداند که اگر غیبتش را بکند آن را ترک می‌کند ولی اگر احتمال بدهد که ترک کرده ذکر آن جایز نیست و حرام است. غیبت کردن از فاسقی که روایتی نقل کرده یا بر امری شهادت داده به قصد اینکه مردم فسق او را بشناسند و به قولش ترتیب اثر ندهند، رد کردن کسی که به دروغ ادعای نَسَبی کند زیرا مصلحت حفظ انساب و خانواده مقدم بر مفسده هتک ادعا کننده است.^[۱۵] امام باقر‌ (ع) در این باره می‌فرماید: غیبت کردن درباره سه گروه اشکالی ندارد: پادشاه ستمگر، فاسقی که آشکارا گناه می کند و بدعت گذار.^[۱۶]

کفاره غیبت

براساس روایات، شخصی که از او غیبت شده است برغیبت کننده حقی پیدا می‌کند و باید در صورتی که ممکن است از او طلب عفو کرده و او را راضی کند. اگر فرد مرده و یا به او دسترسی ندارید و یا می‌ترسید که دشمنی به وجود بیاید برای او طلب مغفرت کنید و از خدا بخواهید که از او راضی باشد.^[۱۷]