آفرینش

آفرینش؛ ابداع و پدیدآوردن چیزی بدون ‌سابقه و الگوی قبلی. از ديدگاه قرآن، تمام پدیده‌های خلقت به حق و برای هدف و غایتی حکیمانه آفریده شده‌اند. در قرآن کریم هدف از آفرينش عالم، انسان معرفی شده است؛ یعنی انسان در جهان‌بينی قرآنی از چنان ارزشی برخوردار است كه خداوند همه موجودات جهان آفرينش را برای نفع رساندن به او خلق كرده است. در مورد فلسفه آفرينش انسان نیز تعابير متعددی در قرآن وجود دارد همچون: خلافت، آزمايش، رحمت، عبادت، معرفت و ... . البته ميان اين تعابير هيچ تعارضی وجود ندارد و در مجموع این تعابیر، هدف از آفرينش انسان كامل، رجوع و بازگشت به اصل خويش (ذات خداوند) است.

تعریف آفرینش

آفرینش به ‌معنی خلقت و به وجود آوردن چیزی بدون سابقه است. امام علی (ع) در این‌باره می‌فرماید: «(خداوند باری تعالی) مخلوقات را بدون نمونه و ‌الگو آفرید و از هیچ‌یک از آفریدگانش در آفرینش کمک نگرفت.

هدفمندی آفرينش از ديدگاه قرآن

از ديدگاه قرآن، آفرينش كاملاً هدفدار است گرچه واژه‏های هدف و غرض در آن نيامده، اما معنا و مصاديق آن دو فراوان آمده است؛ به‌طور كلی در باب هدف و غرض در آفرينش و افعال، چند دسته آيات وجود دارد: 1. آياتی كه ظاهراً، غرض و هدف را از افعال الهی نفی می‏كنند، 2. آياتی كه مقابلات هدف را نفی می‏كنند و از این طريق اثبات هدف می‏كنند، 3. آياتی كه بيانگر غرض و غايت در افعال و احكام و اوامر الهی هستند. 1. در دسته اول، آيه «لايسئَلُ عَمّا يفعَلُ و هُم يسئلونَ» قرار دارد كه برخی با استناد به آن، پرسش از چرايی آفرينش الهی را نابجا و غيرجايز دانسته‏اند. در نقض سخن مذکور گفته‏اند: اگر این سؤال صحيح نبود، هرگز از جانب حضرت داود(ع) مطرح نمی‏شد كه خدايا چرا خلق را آفريدی، و هرگز خداوند جواب نمی‏داد كه خلق را آفريدم تا شناخته شوم. 2. در دسته دوم می‌فرماید: آفرينش عالم (آسمان‏ها و زمين) باطل نيست: «إنَّ فِی خَلقَ السَّمواتِ وَ الأرضِ و... لَآياتٍ لِاولی الألبابِ ... ربَّنا ما خَلَقتَ هذا باطِلاً...» «ما خلقنا السّماء و الأرضَ و ما بينهما باطلاً...»، باطل در لغت به معنای چيزی است كه غايتی ندارد تا غرض به آن تعلق گيرد. از مجموع بيانات مفسران دانسته می‏شود كه نفی باطل بودن خلقت، مساوی است با غرض و غايت داشتن آن، یعنی وقتی گفته می‏شود «پروردگارا اين خلق را باطل نيافريده‏ای» يعنی: «پروردگارا اين خلق را برای غرض و غايت و حكمتی آفريده‏ای. همچنین آیات ۱۶ سورۀ انبياء و ۳۸ دخان نیز از این دسته آیات هستند. 3. دسته سوم که در در بيش از ۱۰ آيه از قرآن كريم بیان شده است، به «حق بودن» عالم هستی اشاره می‌کند: «اَوَ لَم يتَفَكَّروُا فِی اَنفُسِهِم ما خَلَقَ اللهُ السّمواتِ و الاَرضَ وَ ما بَينهُما اِلّا بِالحَقّ» «خَلَقَ السَّماواتِ وَ الارضً بِالحَقِّ...» منظور از حق، معنايی خلاف باطل است. از مجموع سخنان مفسران دریافت می‏شود كه اين آيات بيان‏گر غرض و غايت هستند و عبث بودن و بيهودگی را از افعال باری تعالی نفی می‏كنند.

فلسفه آفرينش جهان از ديدگاه قرآن

بعد از ثابت شدن هدف‌مندی آفرينش، اين مسئله مطرح می‏شود كه هدف از خلقت جهان هستی چيست. دقت و بررسی در آيات قرآن كريم و احاديث معصومين(ع) نشان می‏دهد كه به طور كلی هدف از آفرينش جهان هستی، انسان است و اوست كه محور آفرينش است. آيات ذيل مؤيد اين معنا هستند:

«الّذی جَعَلَ لَكُمُ الأرضَ فِراشاً و السَّماءَ بِناءً و أنزَلَ مِن السَّماءِ ماءً فَأخرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزقاً لَكُم...» «هُوَالذی خَلَقَ لَكُم ما فِی الأرضِ جَميعاً...» در تفسير «لكم» گفته‏اند: اين لام برای بيان غايت است و بدان معنا است كه خلقت ساير موجودات زمينی به خاطر انسان بوده و انسان غايت خلقت آن‏ها است. انسان در جهان‌بينی قرآنی دارای آن چنان ارزشی است كه خداوند همه موجودات جهان آفرينش را مسخر او قرار داده و آن‌ها را برای نفع رساندن به انسان خلق كرده است. همچنین آیات ۱۳و۱۲جاثيه و 33 ابراهیم به این معنا دلالت دارند. علاوه برمطالب مذكور، خليفه الله بودن انسان، سجده ملائكه برای او، پذيرفتن امانت الهی و... همه بازگوكننده اين حقيقت‎اند كه انسان، محور جهان هستی و اكمل و اشرف تمام مخلوقات است.

هدف از آفرينش انسان در قرآن

حال اگر انسان، هدف آفرينش جهان هستی است، پس هدف از آفرينش انسان چيست؟ در آيات قرآن با تعابير متعددی به فلسفه آفرينش انسان اشاره دارد از جمله: 1- خلافت ۲- امتحان و آزمايش ۳- رحمت و مغفرت ۴- عبادت و معرفت ۵- تقوا ۶- تذكر ۷- تشكر ۸- تفكر ۹- تعقل ۱۰- هدايت ۱۱- فوز و فلاح ۱۲- رجوع و بازگشت. ميان اين تعابير متعدد هيچ تعارضی وجود ندارد، بلكه برخی از آن‌ها غايت برای ديگری است و برخی با هم ملازمه دارند و جامع همه اين تعابير اين است كه هدف از آفرينش انسان كامل، رجوع و بازگشت به اصل خويش (ذات خداوند) است.

خلافت خداوند

در آياتی از قرآن كريم هدف از خلقت انسان، خلافت و جانشينی خداوند عنوان شده است. مانند: «وَ إذ قالَ رَبُّكَ لِلمَلائكَه اِنّی جاعِلٌ فِی الارضِ خليفَه» منظور از جانشينی خدا اين است كه انسان به بالاترين مراحل كمال دست می‏يابد. بنابراين طبق اين آيه، هدف از خلقت، انسان كامل است و با اين بيان و توضيح، مفهوم احاديثی كه پيامبر(ص) و امام(ع) را هدف خلقت معرفی می‏كنند، روشن می‏شود. چرا كه ايشان كامل‏ترين افراد بشر هستند كه متخلق به اخلاق الهی شده‏اند و شايسته عنوان خليفه الله هستند. چنانکه در روایات و زیارات نیز چنین آمده است.

امتحان و آزمايش

«الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا...؛ همان‌که مرگ و زندگى را پدید آورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید... .» در این آیه هدف از زندگی، آزمایش و هدف آزمایش، رسیدن انسان به حُسن عمل است که مفهومش تکامل معرفت، خلوص نیت و انجام هر کار خیر است. خداوند دربارۀ آزمایش انسان می‌فرماید: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ؛ و قطعاً شما را به چیزى از قبیل ترس و گرسنگى و کاهش در اموال و جان‌ها و محصولات مى‏آزماییم و مژده ده شکیبایان را.» نکتۀ مهم آن که: امتحان و آزمايش مقدمه است، نه هدف و هدف خداوند از آزمودن انسان نوعی پرورش او است، یعنی خداوند انسان‌ها را به میدان عمل می‌کشد تا ورزیده، آزموده و پاک شده، شایسته پاداش الهی و مقام قرب او گردند.

رسیدن به مقام عبودیت

خداوند متعال در این‌باره می‌فرماید: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُون»، عبد کسی است که همه وجودش به مولا و صاحب خود تعلق دارد، به این‌گونه که اراده‌اش تابع اراده او و خواستش تابع خواست اوست. نکته مهم دیگر این که مقصود از عبادت همه کارهای نیکی است که زمینه‌ساز سعادت فردی و اجتماعی است. بنابراین عبادت راه و وسیله است، برای رسیدن به کمال نه اینکه هدف نهایی باشد بلکه هدف مقدّمی است. غایت حکیمانه‌ای که خداوند در مسیر خلقت عالم در نظر گرفته، تکامل انسان و رسیدن او به درجات والای وجودی است. امیرمومنان علی(ع) می‌فرمایند: «خداوند سبحان هنگام آفرینش خلق از طاعت و بندگیشان بی‌نیاز و از معصیت و نافرمانی آن‌ها ایمن بود؛ زیرا معصیت گناهکاران او را زیان ندارد و طاعت فرمانبرداران سودی به او نمی‌رساند.» رسيدن به كمال نهايی هرچند نصيب تعداد كمی از انسان‌ها می‌شود اما بسياری از آن‌ها بهره‌هايی هرچند نازل‌تَر از آن را می‌برند و در عين دارا بودن برخی معاصی و انحرافات، در قيامت مشمول رحمت واسعه الهی قرار گرفته و زمينه تجربه حيات ابدی و تكامل حقيقی در سرای جاودان بهشت را به دست می‌آورند در حالی كه اگر به دنيا نمی‌آمدند، اين فرصت در اختيار آن‌ها قرار نمی‌گرفت.

بهره‌مندی از رحمت الهی

«إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذَلِكَ خَلَقَهُمْ؛ مگر كسی كه پروردگارت به او رحم كرده و برای همين هم آن‌ها را آفريده است.» خداوند تمام آفريدگان را در مسير برخورداری از رحمت خود قرار داده است، مگر اينكه موجودی به اختيار و انتخاب خود از مسير قرارداد الهی بيرون رود و در نتيجه از رحمت حق بی‌نصيب بماند. بنابراين اصل در خلقت آفرینش، رحمت خداوند بر موجودات عالم است، خداوند سبحان انسان را به گونه‌ای آفريده كه اگر مطابق با سازوكار آفرينش و جعل خداوندی حركت كند، لحظه به لحظه بر رحمت او افزوده و جان او پی در پی از شكل‌های مختلف رحمت‌های پروردگار برخوردار می‌‌شود.

تقوا، هدایت و توبه

می‌توان عالی‌ترين درجه هدف از آفرينش انسان را قرب الی‌الله عنوان كرد. خداوند همواره به بازگشت بندگان گنهكار اميدوار است و با هدايت در مسير درست الهی قصد دارد آنان را از ورطه جهل جدايی بخشد؛ لذا اين مهم حاكی از اين است كه كمال انسانيت و رسيدن به مكارم اخلاقی يكی ديگر از اهداف آفرينش است. بنابراين تقوای الهی شاخص‌ترين مؤلفه انسان مؤمن است.

ذات خداوند، علت غايی و غايت آفرينش

آیۀ «هُوَ الأوّلُ وَ الآخِرُ...» نمونه‌ای از آياتی است كه خداوند را هدف نهايی آفرينش می‏داند، در حديث قدسی نیز آمده: «يا ابن آدم خلقت الاشياء لأجلك و خلقتك لأجلی». البته وقتی گفته می‎شود هدفِ فعل خداوند (مخلوقات)، ذاتِ خداوند است، به اين معنی نيست كه مخلوقات در نهايت با خدا متحد می‎شوند يا در خدا حلول می‎كنند چرا كه براهين محكم عقلی همه اين وجوه را رد می‎كنند. بنابراين به طور كلی علت غايی و هدف و غايتِ نهايی آفرينش از ديدگاه قرآن، ذات خداوند است. به اين صورت كه غايت آفرينش ساير موجودات غير از انسان، انسان است (مقصود انسان كاملی است كه به مقام عبوديت حقيقی رسيده است) و غايت انسان و نهايتِ سير او ذات خداوند است.

حق بودن نظام آفرینش

خداوند متعال می‌فرماید «ما نیافریدیم آسمان‌ها و زمین را و آنچه بین این دو است مگر به حق و مگر به عجل تعیین شده‌ای که در پیش است.» خداوند در این آیه شریفه یک نوع نگرش اساسی نسبت به چرایی وجود، آفرینش، ماهیت هستی، نوع دیدگاه و رفتار انسان را به او می‌دهد. در واقع می‌فرماید که این اجزای آسمان و زمین به‌گونه‌ای آفریده شده است که در آن کذب و کجی وجود ندارد و همواره خداوند همه چیز را بر قامت راستی آفریده است چرا که خداوند این همه را برای هدفی آفریده است. بنابراین تمام پدیده‌های خلقت را در مسیر تکامل قرار داده است که در پایان انسان به حق متصل می‌شود و به عالمی پا می‌گذارد که آن عالم سراسر حق است و انسان نیز با تمام حقیقت اعمال خود در آن دنیا مواجه خواهد شد و به حقیقت عالم، شکوفایی و جاودانگی‌ها دست پیدا خواهد کرد. لذا در ادامه نیز می‌فرماید که این وجود و هستی یک زمان تعیین شده‌ای دارد. بنابراین خداوند تأکید می‌کند که ای انسان‌ها این عظمتی که در این آفرینش مشاهده می‌کنید هدف و پایان حقی برای آن وجود دارد که شما انسان‌ها در راستای رسیدن به این حق به ابدیت، جاودانگی و اتصال به اسماء الهی می‌رسید و به درک حق و حقیقت خواهید رسید و به حق متصل خواهید شد.

نظم در آفرینش

جهان آفرینش و نقش‌ و طرح‌هاى بدیع و زیبا و نظاماتی که بر آن‌ها حکومت مى‌کند، دلیل بسیار روشن بر وجود و یکتایى آفریدگار جهان است. کیست که شگفت‌انگیزترین دستگاه پالایش را در درون حیوانی نصب می‌کند تا از میانه خون و روده، شیری چنان پاک بی‌‌کمترین آمیختگی و آلودگی برای نوشیدن فرزند آن حیوان و فرزندان انسان عرضه کند؟ «وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَبَنًا خَالِصًا سَائِغًا لِلشَّارِبِينَ؛ و همانا که برای شما(هوشمندان) نظر در حال چهارپایان(از شتر و گاو و گوسفند) عبرت و حکمت است که ما از میان (دو جسم ناپاک) سرگین و خون، شما را شیر پاک و خالص می‌نوشانیم که در طبع نوشیندگان گواراست.» و این تنها یک نمونه از نشانه‌های حضور خداوند در میانه صدهزاران طرح و نقش و نظم در جهان است. هر کجا طرحی و ترکیبی منسجم و هدف‌دار دیده می‌شود، نشان طراحی خبیر و آگاه است و هرگز این تصور نامعقول در دل آدمیان نمی‌نشیند که در اثر یک سلسله تصادفات و مقارنات اتفاقیه، قابلیت‌ها و امکانات در جهت عالی‌ترین فعلیت‌ها حرکت کنند و هیچ نظمی تصادفاً ایجاد نمی‌شود؛ اگر یک مدرسه و دانشگاه یا کشوری نظم دارد حتما مدیر توانمندی دارد که آن را اداره می‌کند وگرنه هیچ شهر و کشوری با تصادف اداره نخواهد شد؛ تمام جنبندگان هر روز و شب در زمین زندگی کرده و روزی می‌خورند تا اینکه عمر آن‌ها به پایان برسد، هر سال با آمدن بهار، زمین سرسبز شده و درختان و گیاهان رویش می‌کنند و به تدریج در تابستان و برخی نیز در پاییز ثمر و میوه می‌دهند و این نظم شگفت‌آور در عالم نشان‌دهنده وجود یک ناظمی است که حکیم و مدبر و علیم و مقتدر است. علت اینکه خداوند فرموده در آسمان‌ها و زمین و در ابرها و سایر پدیده‌های عالم دقت کنید نشانه همین نظم است. البته براساس آیه شریفه، تنها برخی از آدمیان اهل تدبر در آفرینش هستند و از آن درس می‌گیرند.

نقش خودشناسی در شناخت عالم آفرینش

با استناد به كلام بزرگان دين، خداوند هدف از خلقت انسان را كسب معرفت و خداشناسی بيان فرموده است كه با بصيرت‌افزايی و خودشناسی می‌توان به اين مهم دست يافت. خداوند می‌فرماید: «سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ؛ به‌زودى نشانه‏هاى خود را در افق‌ها و در نفوس خودشان بديشان خواهيم نمود تا برايشان روشن گردد كه او خود حق است». مولای متقيان امام علی(ع) نیز سودمندترين دانش‌ها را شناخت نفس می‌داند؛ لذا وقتی اين معرفت با دقت در برهان نظم حاكم بر جهان آفرينش همراه باشد، خداشناسی محقق می‌شود.

مسئولیت انسان در آفرینش الهی

در نظام آفرینش الهی، مسئولیت انسان از همه پدیده‌های خلقت بالاتر است، به این دلیل که اختیار و انتخاب انسان نسبت به سایر پدیده‌های آفرینش گسترده‌تر است. اختیار و انتخاب انسان در آفرینش الهی به گونه‌ای است که زشت و زیبا به او نشان داده می‌شود و اوست که انتخاب می‌کند که مؤمن، کافر، شاکر و... باشد و اینکه چگونه می‌خواهد اعمال خود را بسازد. یعنی انسان خود اعمالش را تدبیر می‌کند و این اعمال تقدیر نمی‌شوند. از این‌رو براساس این قوه اختیاری که دارد و این امکانی که به او داده شده، در مقابل این امکان باید پاسخگو باشد.

مراحل آفرینش انسان و اعجاز علمی قرآن

آیات زیادی در قرآن کریم از مراحل آفرینش انسان صحبت می‌کند که این آیات مورد شگفتی بسیاری از صاحب‌نظران و متخصصان علم پزشکی تا قرن‌ها پس از عهد نزول قرآن بوده است و صاحب‌نظران این آیات را دلیلی بر اعجاز علمی و بلاغی قرآن می‌دانستند. آیاتی که به اسرار و حقایقی از آفرینش انسان اشاره دارد که بشر تا قرن‌ها بعد از نزول قرآن هم آن را کشف نکرده بود و شناخت این حقایق طی زمانی طولانی به وسیله تجهیزات و امکانات علمی جدید حاصل شد. قرآن کریم به صورت موجز و خلاصه به حقایق آفرینش انسان اشاره می‌کند. مطابقت آیاتی که در مورد آفرینش انسان است، با حقایق علمی جدید کاملا ثابت شده و این امری است که انسان را به اقرار به اعجاز علمی قرآن کریم واداشته است.

اثرات توجه به آفرینش

خداوند فرموده است: «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» اختلاف شب و روز یعنی دقتی که در ساعات روز و شب وجود دارد. روز و شب گاهی یک دقیقه افزوده یا کم می‌شود و این روند در هر سال و در فصول متعدد با این برنامه منظم پیش می‌روند؛ و کشتی‌هایی که در دریا حرکت می‌کنند و منافع بسیار زیادی برای مردم دارند مثلا نفت و مواد پتروشیمی و سایر کالاها را در همه نقاط دنیا جابجا می‌کنند و عجیب اینکه کشتی در دریا فرو هم نمی‌رود؛ و همچنین بارانی که به صورت قطره از آسمان می‌بارد و باعث احیاء خاک مرده و رشد درختان و گیاهان می‌شود؛ همه جنبندگان در روی زمین و در دریا عالمی برای خودشان دارند که پر از شگفتی است. انواع آن‌ها هم آنقدر زیاد است که از احصاء انسان بیرون است؛ و بادهایی که روی زمین گاهی در قالب نسیم خنک بهاری و گاهی به صورت هوای سرد زمستانی‌ می‌وزد و باعث گرده‌افشانی و لقاح گیاهان و برخورد ابرها با همدیگر می‌شوند؛ همچنین ابرهایی که بین زمین و آسمان دیده می‌شوند و هر کدام مسائل مرتبط با خود دارند که برخی از آن‌ها توسط علم فیزیک و ریاضی کشف شده است. این‌ها همه آیه و نشانه برای اثبات ذات حضرت حق است؛ اگر انسان اهل تعقل و دقت و توجه باشد از این نشانه‌ها به قدرت و عظمت و حکمت الهی پی می‌برد.

منابع

ایکنا

امامت‌پدیا