آب

آب: ماده‌ای بی‌رنگ، بی‌بو و بی‌مزه با خصوصیت حیات‌بخشی. آب به وسیلۀ خصوصيات منحصر بفرد خود که در ساير مواد طبيعي يافت نمي‌شود، عامل ايجاد و تداوم حيات است. اكثر گونه‌هاي جانوران يا در آب زندگي مي‌كنند يا قسمت اعظم بدنشان از آب ساخته شده است. به عبارت دیگر حیات آن‌ها وابسته به آب است چنانکه خداوند نیز از آب به عنوان عامل حیات‌بخش همۀ موجودات نام می‌برد. همچنین خداوند در قرآن، آب را عامل و ابزار اصلي طهارت و پاكي قرار داده و به نقش طهارت‌بخشي آب تاكيد می‌نماید. در قرآن کریم بيش از ۶۰ مرتبه به موضوع آب اشاره شده كه اين خود بيانگر اهميت فوق‌العاده آن است. آب در قرآن حیات‌بخش زمین خشک و گیاهان، عامل رشد کشاورزی و دامداری، سبب جريان رودخانه‌ها و نوشيدني گوارا و بابركت معرفی شده است. همچنین قرآن کریم آب را رزق الهی می‌داند و می‌فرماید که آب را به اندازه از آسمان نازل کرده و برهمین اساس انسان نیز باید از این نعمت الهی به میزان مقدر و بهینه بهره‌برداری کند. خداوند متعال انسان را از مصرف بی‌رویۀ برخی از منابع نظیر آب منع کرده و اسراف‌کنندگان را «إِخْوَانَ الشَّیاطِینِ» می‌‌نامد.

تعریف آب

آب ماده‌اي است بي‌رنگ، بي‌بو و بي‌طعم. مولكول‌هاي آب از اتم‌هاي اكسيژن و هيدروژن تشكيل شده و فرمول شيميايي آن O2 Hاست. آب یکی از مواد مایع و فراوان‌ترین ماده مرکب بر روی سطح کره زمین و بستر اولیه حیات است. آب ماده اصلي بدن تمامي جانداران و جانوران است؛ بیش از ۷۵ درصد وزن یک انسان از آب تشکیل شده و نیز بیش از ۷۰ درصد سطح کره زمین را آب پوشانده است، با وجود این حجم عظیم آب تنها ۲ درصد از آب‌های کره زمین شیرین و قابل شرب است و مابقي آن به علت محلول بودن انواع نمک‌ها غیرقابل استفاده است. از همین دو درصد آب شیرین بیش از ۹۰ درصد به صورت منجمد در دوش قطب زمین و دور از دسترس بشر واقع شده‌است. آب در همه جا يعني خاك، هوا، زيرزمين و... وجود داشته و جالب آن‌كه به سه صورت گاز، مايع و جامد به‌صورت هم‌زمان يافت مي‌شود.

تاثیر آب بر شکل‌گیری و تداوم حیات

مطالعات زمين‌شناختي در زمينه چگونگي شكل‌گيري حيات در كره زمين نشان داده است كه در رسوبات متعلق به ميلياردها سال پيش، كف اقيانوس‌ها و چشمه‌هاي آب گرم، فسيل وجود داشته و مويد اين احتمال است كه حيات بيولوژيك از چشمه‌هاي آب گرم اقيانوس‌ها شروع شده است. بدون شك اثر آب بر روي دوره تكامل بيولوژيك عميق و تعيين‌كننده بوده است، بطوري‌كه مي‌توان گفت اگر اشكال مختلف حيات در محل ديگري از جهان ايجاد مي‌شدند، غير ممكن ‌بود كه مشابه انواع موجود در زمين مي‌شدند، مگر اينكه در آن جهان نيز آب بعنوان يك مايع حياتي، به‌فراواني در دسترس قرار مي‌گرفت. ايجاد حيات در آب كاملا وابسته به خصوصيات منحصر بفرد اين مايع است که در ساير مواد طبيعي موجود يافت نمي‌شود. اكثر گونه‌هاي جانوران يا در آب(آب شيرين يا آب شور) زندگي مي‌كنند يا قسمت اعظم بدنشان از آب ساخته شده يعني داراي نوعي محيط داخلي آبي هستند. بعنوان مثال در بين مهره‌داران، ماهي‌ها و دوزيستان چه براي رشد و نمو جنيني و چه براي ادامه زندگي به آب وابستگي اساسي دارند و دوزيستان نيز نتوانسته‌اند حتي در بلوغ نيز وابستگي خود به محيط آبي يا مرطوب را قطع نمايند. در بين آمنيوت‌ها (خزندگان، پرندگان و پستانداران) نيز مراحل جنيني در محيطي آبي طي مي‌گردد. مثلا جنين پستانداران در داخل مايع آمنيون رحِم مادر شناور است كه قسمت اعظم مايع آمنيون متشكل از آب كاملا استريل مي‌باشد. تخم خزندگان و پرندگان نيز تقريبا شرايطي مشابه دارند(سفيده تخم داراي آب قابل توجهي است). بنابراين حتي جانوراني كه در محيط خشكي زندگي مي‌كنند، نتوانسته‌اند وابستگي خود با محيط آبي را در دوران جنيني قطع نمايند.

ویژگی‌های فیزیکی آب

آب يكي از منحصر بفردترين موادي است كه خداوند به انسان هديه داده است. با دقت در خصوصيات آب، براحتي مي‌توان به اشاره قرآني«... و هر چيز زنده‌اي را از آب پديد آورديم» پي برد. چرا كه آن‌چنان اين ماده داراي خصوصيات ویژه‌ای است كه بدون شك هيچ ماده‌اي جز آن در طبيعت استعداد ايجاد حيات را دارا نیست. برای نمونه به تعداد مهمي از خصوصيات آب در ذیل اشاره خواهد شد: ظرفيت گرمای ويژه آب: ظرفيت گرمايي يك جسم مقدار گرمايي است كه بايد بدان داده شود تا دماي آن يك درجه سانتي‌گراد افزايش يابد. بطور مثال مقدار گرمايي كه لازم است دماي ۱ گرم آب را يك درجه سانتي‌گراد افزايش دهد حدود ۱۰ برابر گرمايي است كه براي همين مقدار آهن لازم است. مقادير آب موجود در سطح زمين مانند يك ترموستات عظیم، تغييرات دماي زمين را كه بر اثر تابش نور خورشيد بر آن بوجود مي‌آيد، متعادل مي‌سازد. بطور مثال هنگامي‌كه دماي كره زمين بالا مي‌رود، آب مقدار انرژي زيادي را بخود جذب مي‌كند تا دماي آن يك درجه افزايش يابد و هنگامي‌كه سرد مي‌شود، ميزان انرژي زيادي را به محيط پس مي‌دهد تا دماي آن يك درجه كاهش يابد، اين مساله در شبانه روز در كل زمين باعث تنظيم و تعديل دماي كره زمين مي‌شود. گرماي نهان ذوب براي آب به ۸۰ كالري براي هر گرم يخ مي‌رسد. دو قطب شمال و جنوب داراي مخازن عظيم يخ هستند، هنگام گرم شدن كره زمين، آب شدن مقدار عظيمي از يخ‌ها مقدار زيادي انرژي را بلعيده و از سوي ديگر هنگام سرما با برگشت به حالت جامد، مقدار قابل توجهي انرژي به فضا پس مي‌دهد. از طرفي هرچه شوري آب بالا باشد، نقطه انجماد آن پايين‌تر است. در نتيجه در سرماي شديد درياها يخ نمي‌زند و نيز شوري خود خاصيت ضد عفوني كننده دارا مي‌باشد. گرماي تبخير و كشش سطحي: از خواص منحصر بفرد ديگر آب گرماي تبخير بالاي آن است. يعني براي تبديل مقدار كمي آب به بخار، گرمي زيادي لازم است. بطور مثال اين خاصيت باعث مي‌شود گرماي اضافي بدن انسان با تبخير مقدار كمي آب بدن از طريق منافذ پوست(عرق كردن) كاسته شود. همچنين كشش سطحي آب نيز به‌طرز شگفت آوري بالا است. گاهي برخي حشرات روي آب مي‌نشينند و زير پاي حشره مانند تشك ابري فرو رفته اما پاره نمي‌شود. حلّال بودن: يكي ديگر از خواص مهم آب كاربرد آن بعنوان حلال بسيار قوي است. حتي آب مي‌تواند بسياري از گازها از جمله اكسيژن و دي‌اكسيد كربن را در خود حل كند كه خود مساله بسيار حياتي به‌شمار مي‌رود چرا كه حيات همه جانوران دريازي به وجود اكسيژن محلول در آب وابسته است و اگر اين خصوصيت در آب وجود نداشت، حيات در درياها و رودخانه‌هاي آب شيرين كاملا بي‌معني بود(بجز جانداران غير هوازي).

آب در قرآن

معادل عربی آب، «ماء» از ریشه "موه" و جمع آن "مِیاه" و "اَمواه" است که در قرآن، ۶۳ مرتبه از آن سخن به میان آمده است و از جمله کلمات هم‌راستا و مربوط با آن در قرآن می‌توان به بحر، عین، نهر، مَعین، مِدرار، غیث، غَسل، سری، سقی، مشرب، وَدق و نطفه اشاره نمود. واژه «ماء» در قرآن در ۱۳ معنی مختلف بکار رفته است که برخی از معانی آن عبارتند از آب به معنای مطلق آن، آب باران، آن چه در طبیعت است، منشاء خلقت موجودات زنده، نطفه، بحر و آب جاری، فرح و آب آشامیدنی در عالم آخرت.

اهمیت آب در قرآن

خداوند در آیات متعدد تفکر در آب و شکرگزاری این نعمت بزرگ را یادآوری کرده است. استناد به آيات قرآني نشان‌دهنده اين موضوع است كه خداوند متعال آب را مايه حيات و منشا ايجاد تمامي جانداران (اعمّ از گياهان، جانوران، تك سلولي‌ها و...) و مايه كل هستي مي‌داند. نكته زيبا در همان اصل تشبيه است كه حيات، آب است و آب، حيات است. آب به عنوان برکت خداوندی، حیات می‌بخشد، حیات را حفظ می‌کند و بشر و زمین را پاکیزه می‌گرداند. عرش خدا بر روی آب و بهشت به صورت باغ‌هایی که نهرهایی زیر آن‌ها جاری است، تشریح می‌شود. خاصیت «حیات‌دهندگی» آب در آیات متعدد قرآن اشاره شده است، «وَ هُوَ الَّذی أَرْسَلَ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً، لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً وَ نُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثیراً، و اوست آن که بادها را مژده‌دهندگانی پیشاپیش رحمت خویش فرستاد و ما از آسمان آبی پاک و پاک‌کننده فرود آوردیم تا به وسیله آن سرزمینی مرده را زنده کنیم و آن را در اختیار آشامیدن چهارپایان و انسان‌های زیادی از آنچه آفریده‌ایم، قرار دهیم».

صفات آب در قرآن

قرآن كريم توجه و عنايت ويژه‌اي به طبيعت و عناصر آن دارد. در اين ميان آب از عمده‌ترين عناصر طبيعت به‌شمار مي‌رود. تنوع موضوعي، تفصيل مباحث آب و تاكيدات قرآن به ارزش و اهميت آب، بيانگر اين حقيقت است كه توجه قرآن به طبيعت و بالاخص آب همه‌سويه بوده است. در قرآن بيش از ۶۰ مرتبه به آب اشاره شده است كه اين خود بيانگر اهميت فوق‌العاده آب است. خداوند متعال در لابلاي آيات كريمه خويش و بدنبال واژه «آب» گاه صفاتي را مطرح مي‌نمايد كه در ادامه به برخي از اين صفات اشاره مي‌شود: ۱- آفرينش تمام موجودات زنده از آب: «وَاللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِن مَّاء...» ۲- حيات موجودات زنده از آب: «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ» ۳- حيات زمين از آب باران: «وَاللّهُ أَنزَلَ مِنَ الْسَّمَاء مَاء فَأَحْيَا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا» ۴- رويش گياهان از آب باران: «وَهُوَ الَّذِي أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ» ۵- سبزي زمين از آب باران: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ» ۶- جريان رودخانه‌ها از آب باران: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ» ۷- جوشيدن چشمه‌ها: «وَفَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُونًا فَالْتَقَى الْمَاء عَلَى أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ» ۸- ميوه‌هاي رنگارنگ: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهَا...» ۹- وسيله پاكي و طهارت: «وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء طَهُورًا» ۱۰- نوشيدني گوارا: «لَأَسْقَيْنَاهُم مَّاء غَدَقًا»، «... وَأَسْقَيْنَاكُم مَّاء فُرَاتًا» ۱۱- مبارك و بابركت: «وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَارَكًا» ۱۲- نزول آب به اندازه وسعت رودها: «أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا» از میان موارد پیش‌گفته، حیات‌بخشی و طهارت، دو ویژگی عمدۀ آب در قرآن به شمار می‌روند. بخش بزرگی از آيات مربوط به «آب» در قرآن كريم، اين عنصر و نعمت الهی را به عنوان مايه حيات و نعمتی در روئيدن، رستن و سبز كردن معرفی می‌کند. همچنین در اسلام، شرط شروع عبادت، وضو با آب پاك و مطهر بيان شده است چراكه «طهارت» ويژگی عمده آب در قرآن كريم است.

جنبه‌های مختلف آب در قرآن

براساس آیات قرآن، خلقت مبتنی برآب است و خداوند زمانی که اراده کرد خلقت را انجام دهد، یکی از دست‌مایه‌های خلقت را آب قرار داد. از منظر قرآن آب به همان نسبت که مایه حیات و زندگی می‌باشد، مایه رزق و روزی است که خداوند آن را برای انسان و سایر موجودات زنده از آسمان فرستاده‌ است. خداوند آب را منشاء پاکی و پاکیزگی قرار داده است؛ در واقع آب هم مطهر و پاک‌کننده است و هم آلودگی‌ها را برطرف می‌کند که این باعث شادی، سلامت و نشاط انسان می‌شود که نمونه آن غسل کردن است که حتی پیش از اسلام و ادیان غیر از آن همچون یهودیت و مسحیت نیز وجود داشته است.

مدیریت آب از منظر قرآن و روایات

موارد بسیاری در قرآن کریم و روایات آمده که بر اهمیت آب در زندگی بشر و نحوه استفاده صحیح از این ماده حیاتی تأکید نموده است. قرآن کریم آب را رزق الهی می‌داند که باید از آن به درستی و به‌جا استفاده کرد. خداوند دربارۀ نحوۀ مصرف صحیح می‌فرماید: «كُلُوا وَاشرَبُوا ولا تُسرِفُوا إنَّهُ لايُحِبُ المُسرِفين». پیامبر اسلام (ص) نیز دراین‌باره می‌فرماید: «مقدار آب وضو یک مُدّ (۷۵۰ گرم) است و مقدار آب غسل یک صاع (سه كيلو) است و بعد از من مردمی می‌آیند که این مقدار آب را کم می‌شمارند؛ این مردم بر خلاف سنت من هستند. پیامبر اکرم (ص) در بخش دیگری می‌فرماید: «به زودى در اين امّت گروهى پديد خواهند آمد كه در استفاده از پاك‌كننده‌ها زياده‌روى مى‌كنند». در حدیثی دیگر از ایشان آمده: «در مصرف آب باید صرفه‌جویی کرد حتی اگر به وفور یافت شود چراکه حیوانات نیز حق استفاده از این آب را دارند» به این معنا که انسان‌ها باید به نیازهای آبی دیگر مصرف‌کنندگان نیز توجه کنند. در حقیقت نعمت‌های الهی امانت‌هایی هستند که خداوند برای رشد و تعالی انسان‌ در اختیار او نهاده پس بهره‌برداری از نعمت‌ها باید همسو با اوامر الهی و در جهت سعادت جاودانی انسان باشد. باتوجه به اشاره خداوند مبني بر اينكه آب بعنوان يك نعمت باقي و پايدار بر روي زمين است پس عدم آلوده نمودن اين نعمت بزرگ باعنايت به چرخش مداوم آن و تجمع آلودگي‌هاي مختلف، از جايگاه والايي برخوردار است. خداوند می‌فرماید که آب را به اندازه از آسمان نازل کرده و برهمین اساس توصیه می‌کند که انسان از این نعمت الهی به اندازه و میزان مقدر و بهینه بهره‌برداری کند. خداوند متعال انسان را از مصرف بی‌رویۀ برخی از منابع نظیر آب منع، و کسانی را که اسراف و زیاده‌روی می‌کنند، «إِخْوَانَ الشَّیاطِینِ» می‌‌نامد.

منابع

ایکنا

امامت پدیا