آیه

آیه؛ به معنای نشانه و کوچکترین واحد قرآن است. سور قرآن کریم دربرگیرنده مجموعه آیاتی است که با ترتیب خاصی کنار یکدیگر قرار گرفته اند. در قرآن کریم آیه به معجزات نیز اطلاق شده است.

مفهوم شناسی آیه

در باره ریشه واژه «آیه» میان لغویان اختلاف است. برخی اصل آن را «ا ی ی» به معنای مکث و انتظار می‌دانند. برخی دیگر این کلمه را از ریشه «اوی» به معنای توجّه و قصد می‌دانند. راغب اصفهانی نیز آیه را از مصدر «تایّی» به معنای تثبّت و پایداری گرفته است. در تعریف اصطلاحی آیه قسمتی از حروف یا کلمات یا جمله‌های قرآن، واقع در یک سوره، با فاصله معیّن [از قبل و بعد] و جدا از قبل و بعد است.

آیه در قرآن

آیه در قرآن، ۸۶ بار به صورت مفرد و ۲۹۶ بار به شکل جمع آمده است. آیه در قرآن در معانى گوناگونى به کار رفته از جمله:

الف) فرازهاى قرآن که با نشانه هاى خاصى از هم تفکیک شده و به آیه معروف است چنان که در خود قرآن مى خوانیم: «تِلْکَ آیاتُ اللّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ»

ب) معجزات به عنوان آیه معرفى شده: «وَ اضْمُمْ یَدَکَ إِلى جَناحِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوء آیَةً أُخْرى»

ج) به معنى دلیل و نشانه خداشناسى و یا معاد نیز آمده: «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ» در مورد استدلال براى معاد مى فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الْأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتى إِنَّهُ عَلى کُلِّ شَیْء قَدیرٌ»

د) به معنى اشیاء چشمگیر مانند بناهاى مرتفع و عالى، نیز آمده: «أَ تَبْنُونَ بِکُلِّ ریع آیَةً تَعْبَثُونَ»

کوتاه‌ترین وبلندترین آیات

بلندترین‌ و کوتاه‌ترین‌ آیه‌: بلندترین‌ آیه قرآن‌ کریم‌ «آیه دَین‌» است‌: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ ۚ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ ۚ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ ۚ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا ۚ فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ ۚ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ ۖ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَىٰ ۚ وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا ۚ وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَىٰ أَجَلِهِ ۚ ذَٰلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَىٰ أَلَّا تَرْتَابُوا ۖ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا ۗ وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ ۚ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ ۚ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ ۗ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ ۗ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ» وکوتاه‌ترین آیه را می‌توان‌ «مدهامَتان‌» عنوان نمود. دراین راستا آیاتی چون: «والضحی‌» و «والفجر» یا فواتح‌ سوره‌ها در دسته کوتاهترین آیات قرار میگیرند.

اولین و آخرین آیه

صحیح‌ترین‌ و رایج‌ترین‌ اقوال‌ این‌ است‌ که‌ اولین‌ آیات‌ فرود آمده‌ بر پیامبر گرامی‌ (ص‌) ۵ آیه نخست‌ سوره ۹۶ (علق‌) است‌. ولی‌ پیرامون آخرین‌ آیه‌ یا آیات‌، اختلاف‌ نظر بسیار است‌.

اقسام آیات در قرآن کریم

محققان آیات قرآن کریم را به دسته های مختلف تقسیم نموده اند: این دسته بندی عبارت است محکمات و متشابهات قرآن، ناسخ و منسوخ، آیات الاحکام و... محکم و متشابه محکمات آیاتی است که معنای آن‌ها روشن است و با معنای غیرمراد اشتباه نمی‌شود. به این دسته آیات باید ایمان داشت و به آن‌ها عمل کرد. متشابهات، آیاتی هستند که ظاهرشان مقصود نیست و مراد واقعی آن‌ها را که تأویل‌شان است، جز خدا کسی نمی‌داند. به نظر دانشمندان شیعه، تأویل آیات متشابه را پیامبر(ص) و امامان(ع) نیز می‌دانند.

ناسخ و منسوخ

ناسخ و منسوخ دو دسته از آیات قرآن بوده اند که آیه ناسخ جایگزین حکم آیه‌ منسوخ می‌شود. منسوخ، همان آیه‌ای است که با نزول آیه ناسخ، زمان عمل به آن پایان یافته‌است. آیات الاحکام آیاتُ الاَحکام به مجموعه آیاتی از قرآن که احکام شرعی را بیان می‌کنند یا از آنها حکم شرعی استنباط می‌شود، گفته می‌شود. منظور از حکم شرعی، احکام عملی مانند نماز، زکات و جهاد است. پانصد آیه از قرآن، جزو آیات الاحکام هستند.

آیات نام دار

برخی از آیات قرآن دارای نام هستند. نمونه ای از این آیات عبارتند از: آیه نور، آیه خمس، آیه تطهیر، آیه حجاب، آیه مباهله، آیه اطاعت، آیه ولایت، آیه تبلیغ، آیه انذار، آیه فطرت، آیه اکمال، آیه اخوت، آیه کرسی، آیه قتال، آیه مودت، آیه اولی الامر، آیه لیله المبیت، آیه مشورت

توقیفی و یا اجتهادی بودن آیات

به عقيده تمامي فرقه‌هاي اسلامي، نظم گرفتن الفاظ و كلمات در عبارات قرآني قطعاً بر طبق وحي آسماني صورت گرفته و هيچ دستي از بشر اندك دخل و تصرفي در آن نداشته است. پیرامون تدوین و تنظیم آیات، محققان بر یک نظر نیستند. بسیاری معتقدند، چینش و نظم کنونی آیات و شروع و ختم آنها در درون سوره‌ها، به دستور و اعلام پیامبر خدا (ص) بوده و به اصطلاح، نظم آیات، «توقیفی» است.

منابع