قلب

قلب؛ عضوی از بدن که در قرآن کانون عواطف و تصمیم گیری ها دانسته شده. قلب در قرآن به عنوان عضوی یاد شده است که مرکز احساسات و ادراکات انسان در آن مدیریت می شود. یاد خدا باعث سلامت قلب و غفلت از خدا و فراموشی او موجب قساوت قلب می شود.

معنای قلب در قرآن

قلب به معنای گرداندن و گردیدن آن از حالتی به حالت دیگر است. مانند گرداندن لباس یا گرداندن انسان از طریقه‌اش.

«قلب» در قرآن به معانی گوناگون، 168 بار آمده است، از جمله: 1 ـ به معنای «عقل و درک»، 2 ـ «روح و جان»، 3 ـ «مرکز عواطف» و بیشتر مراد روح و عقل است. اصطلاح قلب در هیچ کجای قرآن به معنی جسمانی آن به کار نرفته؛ بلکه قلب در قرآن، موجودی است که درک می کند، می اندیشد، مرکز عواطف است، تصمیم می گیرد، دوستی و دشمنی می¬کند.... شاید بتوان ادعا کرد که منظور از قلب همان روح و نفس انسانی است که می تواند منشاء همه صفات عالی و ویژگیهای انسانی باشد چنان که نیز می تواند منشا سقوط انسان و رذایل انسانی باشد. و شاید بتوان این حقیقت را ادعا کرد که هیچ بعدی از ابعاد نفس انسانی و صفتی از صفات و یا کاری از کارهای روح انسانی را نمی توان یافت که قابل استناد به قلب نباشد. به عبارت دیگر، قلب در زبان قرآن پيش از آنكه اسم عضو مشخصی در بدن باشد به نقطه‌ی كانونی و مركز اصلی دگرگونی‌ها در روان انسان اشاره دارد، يعنی به آن نقطه ‌كانونی و مركزی وجود انسان گفته می‌شود كه همه‌ی دگرگونی‌ها و نو به نو شدن‌های وجودی انسان از آن سرچشمه می‌گيرد.

اقسام قلب

قلب را بر اساس آیات قرآن می توان به سه دسته تقسیم نمود:

1. قلب سلیم: آن قلبی سلیم است که روز قیامت نجات یابد، چنان‌که می‌فرماید: روزی که مال وفرزند نفعی نمی‌رسانند * مگر آنانکه قلبی سالم آورده باشند. (شعراء/ 88 و 89)و سلیم یعنی سالم و قلب سلیم آن قلبی است که از غیر خدا بری باشد و عبادت و بندگی ناب خدا نماید.
2. قلب مرده (میت): ضد قلب سلیم است یعنی قلبی که دارای حیات نباشد، پس آن قلب خدایش را نمی‌شناسد و اوامر او را بندگی نمی‌نماید، هوای نفس امام او و شهوت پیشوایش می‌باشد. 3-قلب مریض: آن قلبی است که دارای حیات ولی مریض است، آن قلب مادام در حالت شک و تردید است، یعنی هم محبت خدا در آن وجود دارد ـ که موجب حیات اوست ـ و هم شهوات و حرص به کسب مطامع دنیوی ـ که موجب هلاکت اوست ـ در آن قلب جای دارد.

ویژگی های قلب سلیم و قلب مریض

قلب سلیم جایگاه خداست و جز خدا در آن راهی نیست.انسان دارای قلب سلیم پیرو راهنمایی حق است، توبه کننده از گناه و تسلیم در برابر حق است و همچنین قلب سلیم از حُب دنیا سالم است و حب دنیا در قلب سلیم راه ندارد. بر اساس آیه ۲۸ سوره رعد: «الَّذِینَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ، قلب سالم قلبی است که به یاد خدا آرام می‌گیرد. کسی دارای قلب سلیم است که نام، یاد و ذکر خداوند برای او آرام‌بخش است و قلبی سلیم است که در برابر خداوند خاشع باشد. قلب مؤمن با یاد خداوند هم آرام می‌گیرد و هم از قهر او می‌ترسد. طبق آیه ۲ سوره انفال: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ، یکی از ویژگی‌های مؤمنین که دارای قلب سلیم هستند این است که تنها با یاد خداوند ترسان خواهند بود.

افراد با قلب مریض از خدا غافلند و لایق هدایت و رهبری نیستند، هدایت و حمایتی برای آن‌ها وجود ندارد. براساس آیه ۷ سوره کهف: «إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِینَةً لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا. این‌گونه افراد دلی دارند دائماً که به‌دنبال فتنه بوده و مرتباً به‌دنبال شبهه‌ها می‌گردند.

ویژگی دیگر این افراد این است که، دل آن‌ها زنگار گرفته و باعث ایجاد مشکلات می‌شوند و قساوت قلب و دل مریض دارند. خداوند در آیه ۱۴ سوره مطففین در رابطه با آن‌ها چنین می‌فرماید: «کَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ. بنا بر آیه ۱۵ سوره نساء: «وَاللاَّتِی یَأْتِینَ الْفَاحِشَةَ مِن نِّسَآئِکُمْ فَاسْتَشْهِدُواْ عَلَیْهِنَّ أَرْبَعةً مِّنکُمْ فَإِن شَهِدُواْ فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّىَ یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللّهُ لَهُنَّ سَبِیلًا، از دیگر ویژگی‌های این افراد این است که قلب و دلی مهر خورده دارند. خداوند در سوره صافات فرموده است: در قیامت چیزی جز قلب سلیم به کار نمی‌آید؛ قلب سلیم یعنی قلبی که از هر گونه بیماری و انحراف اخلاقی دور باشد. امام علی(ع) فرمودند: «اِذا اَحَبَّ اللهُ عَبداً رَزَقَهُ قَلباً سَلیماً وَ خُلُقاً قَویماً؛ هرگاه خداوند بنده‌ای را به دوستی خود برگزیند به او سلامت قلب و نیکی خُلق عطا می‌کند». برای شناخت قلب سلیم باید به چند نکته توجه داشت: امام صادق (ع) فرمود :«هر قلبی که در آن شرک و شکی است، سقوط می‌کند (و بی‌ارزش است)». از سوی دیگر علائق شدید مادی و دنیاپرستی، انسان را به هر انحراف و گناهی می‌کشاند؛ زیرا «دوستی دنیا، سرچشمه همه گناهان است». پس قلب سلیم، قلبی‌ است که از حب دنیا خالی باشد. امام صادق(ع) در حدیث دیگری فرمود: «این قلبی است که از دوستی دنیا در امان مانده باشد».

عوامل قساوت و سلامت قلب

قلب یک منبع معرفتی و جایگاه عواطف و احساسات و ایمان است. در قلب آفاتی ایجاد می‌شود و عوامل به وجود آورنده آنها، حجاب قلب، ختم قلب و قساوت قلب است هریک از این موارد خود عوامل ایجاد کننده‌ای دارند، در حالی که قلب حالتی روحانی داشته که هم بیمار و هم می‌تواند سالم باشد. از جمله عواملی که باعث قساوت قلب و سنگدلی می‎شود عبارتند از: شهوت‌رانی و هوی‎پرستی، سرگرم شدن به لهو و لعب و خوشگذرانی، مستی نعمت، غرور و بدمستی کردن نسبت به نعمت‌های الهی، هدر دادن و ضایع کردن نعمت‌ها، پافشاری بر گناه، همنشینی با افراد بد، داشتن آرزوهای طولانی و دست نایافتنی. در مقابل برخی عوامل باعث خشوع و خضوع می‎شود که ازجمله این عوامل می‎توان به ذکر و یاد خدا و این‌که خدا را فراموش نکنیم و او را در نظر بگیریم و بدانیم که قدرت خدا فوق همه قدرت‌هاست. همچنین، یادآوری قیامت و روز حساب، توجه به عظمت خدا، مبارزه با خودپرستی نیز از دیگر عواملی است که باعث خشوع و خضوع می‎شود.

منابع

ایکنا

قلب چیست؟ (دانشنامه حوزه)

ویکی پرسش

دانشنامه آزاد فارسی