دینوری، ابن قتیبه
اِبْن‌ِ قُتَیْبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق/ ۸۲۸ - ۸۸۹م)؛ محدث و دانشمند برجسته اهل‌سنت قرن سوم هجری.
زندگی نامه
ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری مروزی، در اول رجب سال ۲۱۳ در کوفه یا بغداد به دنیا آمده است، دینوری از آن جهت که پدرش اهل مرو بود، به وی مروزی گفته‌اند و به علت این که جد وی قتیبه است، ابن قتیبه نیز به او گفته شده است.[۱] اطلاق عنوان دینوری نیز به جهت سکونت در دینور است. وی در بغداد حدیث را از اسحاق بن راهویه، و لغت را از ابوحاتم سجستانی فراگرفت. پس از آن از سوی عبیدالله بن خاقان وزیر متوکل به قضاوت دینور فرستاده‌شد وی در میانسالی به بغداد بازگشت و تا پایان زندگی به آموزش نحو به شاگردان پرداخت. مرگ او به دلیل بیماری بر اثر خوردن هریسه(حلیم) رخ‌داد گفته شده مدتی پس از خوردن بی هوش گردید. آن‌گاه اندک زمانی آرامش یافت و تا سحر همواره مشغول ذکر خدا بود تا اینکه در سال ۲۷۰ یا ۲۷۶ق درگذشت. وی از اهل‌سنت و متمایل به مذهب احمد بن حنبل بود همان‌طور که جاحظ خطیب معتزله به حساب می‌آمد، او نیز خطیب اهل‌سنت محسوب می‌شد. برخی نیز او را مورد نکوهش قرار داده و متهم به کذب و متمایل به تشبیه و مذهب کرامیه نموده‌اند.[۲][۳][۴]
نگاه مورخان به دینوری
مورخان نسبت به دینوری دارای نگاه مثبت و ارزنده ای بوده اند. ابن ندیم برآن است ابن قتیبه در نقل روایت، صادق و عالم به لغت، نحو، فقه، شعر، غریب قرآن و معانی آن بود.[۵] خطیب بغدادی او را فردی ثقه، متدین، فاضل و دارای مصنفات مشهور و کتاب‌های معروف محسوب کرده است. ابن خلکان تمام نوشته‌های او را مفید می‌داند.[۶]ذهبی او را با عنوان علامه کبیر، ذوفنون و سرآمد در علوم مربوط به زبان عربی و تاریخ شناخته است.[۷]
اساتید
ابن قتیبه، به نام هیچ یک از شیوخ خود اشاره نکرده است. از آنجایی که ابن قتیبه مدتی را در بصره گذرانده است، می‌توان وی را از شاگردان مکتب اصمعی ، به خصوص در زمینه علم حدیث یا مکاتب لغوی و شعری آن شهر قرار داد. حسینی می‌کوشد این امر را نتیجه آن بداند که ابن قتیبه در بصره بیشتر علم کلام و فلسفه آموخته است، ابن قتیبه درپی شیخی از اهل حدیث می‌گشت تا علم بیاموزد و او را مقتدای خود سازد.در آن روزگار، ابن راهویه (د ۲۳۸ق/۸۵۲م) که از مرو برخاسته بود و در نیشابور می‌زیست، شهرتی فراگیر داشت. آثار ابن قتیبه حاکی از آن است که از میان دانشمندان سده ۳ق/۹م تنها کسی را که می‌توان استاد او به شمار آورد، اسحاق بن ابن راهویه است. به همین جهت، به رغم سکوت منابع درباره پیوند استاد و شاگرد، معاصران، معتقدند که وی پیش از وفات ابن راهویه، یعنی زمانی که خود بیست یا بیست و چند سال بیش نداشته است، [۸]به نیشابور رفته و پس از وفات ابن راهویه به بصره بازگشته است. برخی از اساتید مهم دینوری به شرح ذیل است:
- پدرش مسلم بن قتیبه که در کتابهاى خود از او حدیث نقل کرده است
- احمد بن سعید لحیانى که کتاب الأموال و غریب الحدیث ابو عبیده را در نزد او خوانده است
- ابو عبد الله محمد بن سلام جمحى، صاحب کتاب طبقات الشعراء
- ابو یعقوب اسحاق ابن ابراهیم ابن راهویه که دوست امام شافعى و از ائمه فقه و حدیث بود که جماعت حدیث (نویسندگان صحاح سته) از او حدیث نقل کرده اند
- حرملة بن یحیى تجیبى مصاحب شافعى قاضى یحیى بن اکثم
- دعبل بن على خزاعى شاعر شیعى
- ابو سهل صفار خزاعى و بسیارى دیگر.[۹]
تالیفات
شهرت اصلى ابن قتیبه قرن‌ها به دلیل شخصیت ادبى وى بود و اخیراً ابعاد دیگر علمى او مثل حدیث و علوم قرآنى نیز هویدا گشته و مورد توجه قرار گرفته است.ابن قتیبه آثار فراوانی را دارا بوده که برخی، آن را حدود سیصد جلد دانسته‌اند.[۱۰] تعدادی از تالیفات او که در منابع وجود دارد، عبارت‌اند از:
- تأویل غریب القرآن
- الامامة و السياسة
- غریب الحدیث
- عیون الأخبار
- مشکل القرآن
- مشکل الحدیث
- تأویل مختلف الحدیث
- عبارة الرؤیا
- کتاب المعارف
- الأشربة
- إصلاح الغلط
- کتاب التقفیة
- کتاب الخیل
- کتاب إعراب القراءات
- کتاب الأنواء
- کتاب المسائل والأجوبة
- کتاب المیسر والقداح وغیر ذلک
- الشعر والشعراء
- کتاب المعانی الکبیر
- أدب الکاتب
منابع
خبرگزاری ایکنا
ویکی فقه
ویکی پدیا
پایگاه اطلاع رسانی مکارم شیرازی
ارجاعات
- ↑ بررسی تطبيقی شخصيت و آثار ابن‌قتيبه و ابوحنيفه دينوری در آخرين شماره از فصل‌نامه «تاريخ در آئينه پژوهش»
- ↑ ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، عیون الاخبار، ج۴، ص۱۶، مقدمه.
- ↑ ویکی پدیا
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی مکارم شیرازی
- ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۱۰۵.
- ↑ ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۲.
- ↑ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۲۹۶.
- ↑ ویکی فقه
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی مکارم شیرازی
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی مکارم شیرازی