روح المعانی (کتاب)
روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی؛ تفسیری اجتهادی نگاشته محمود بن عبدالله آلوسى. این اثر از تفاسیر مفصل اهل سنت به زبان عربى است. روح المعانى تفسیرى است عقلى و اجتهادى که روش بلاغى، بیانى و ادبى را پیش مى‌گیرد. تفسیر آلوسی گسترده‌ترین تفسیری است که پس از تفسیر فخر رازی به شیوه کهن نوشته شده است؛ بلکه می‌توان گفت نسخه دوم تفسیر رازی است ولی با اندکی تغییر که در شانزده جلد منتشر شده است. این تفسیر، یک دایره المعارف تفسیری طولانی و مفصل است که تقریبا از حجم و حدود تفسیری خارج شده است.
مولف
ابوالثَّناء سیدمحمود شهاب‌الدین افندی (۱۲۱۷-۱۲۷۰ق/۱۸۰۲-۱۸۵۴م)، فرزند صلاح‌الدین ملقب به شهاب آلوسی فقیه، مفسر، ادیب و مفتی بغداد بود. سیدمحمد، از کودکی نزد پدر و جمعی از استادانِ ادب درس خواند و به سبب هوشمندی و داشتن حافظه‌ای قوی در کسب علم به سرعت پیش رفت، چنانکه در ۱۳ سالگی شرحی بر قَطْرُالنَّدی نوشت.
سپس از بسیاری از عالمان مشهور بغداد اجازه روایت یافت و خود در شمار استادان بزرگ درآمد و ملقب به «علامه» شد. آنگاه متولی مدرسه مرجانیّه بغداد و موقوفات آن گردید. سرانجام در ۱۲۴۸ قمری با آن‌که او خود شافعی مذهب بود، به سبب اطلاع از فقه مذاهب دیگر، و شاید گرایش به آرای ابوحنیفه، مفتی پیروان مذهب حنفی شد. وی در همین مقام بود تا بر اثر مخالفت والی ترک بغداد، از کار برکنار شد و در ۱۲۶۲ قمری از راه موصل، مارِدین، دیاربَکْر، آرزِروم و سیواس به آستانه (استانبول) رفت اما ظاهراً صدراعظم روی خوش به او نشان نداد و وی بدانچه می‌خواست، دست نیافت. با این همه سفر او بسیار پربار بود، زیرا با بسیاری از بزرگان علم دیدار کرد.
انگیزه تالیف
آلوسی در مقدمه تفسیر می‌نویسد که: از دوران کودکی دنبال کشف اسرار مکتوم قرآن بوده است و از خداوند آن را طلب کرده است، کودکی و بازی‌های آن را و نوجوانی و شهوات آن را به کنار نهاده، به این فکر مشغول بود، دوران جوانی در این امر مطالعه نمود تا خداوند این توفیق را به او عطا نمود و قبل از ۲۰ سالگی به دفع اشکالات و شبهاتی پرداخت که بر ظاهر قرآن وارد کرده بودند و حاصل آن «دقائق التفسیر» شد.
این فکر ادامه داشت تا در رجب سال ۱۲۵۲ هجری، در رؤیا دید که خداوند به او امر نموده که آسمان و زمین را طی نماید، او نیز طی کرد و در حالی که دستی بر آسمان و دستی بر آب داشت، بیدار شد. در پی تعبیر خواب به این نتیجه رسید که مراد تالیف تفسیر است. پس از آن در ۱۶ شعبان همان سال در سن ۴۳ سالگی در عهد سلطان محمودخان نوشتن را آغاز و در چهارم ربیع الثانی سال ۱۲۶۷ هجری به اتمام رساند پس از مشورت نام آن را روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی نهاد.
ویژگی‌های تفسیر روح المعانی
چنانکه در آغاز اشاره شد روح المعانى گسترده‌ترین تفسیر و جامع‌ترین آن در نوع خود، میان اهل سنت مى‌باشد. جامع آراء گذشتگان از روایت و درایت بوده، اقوال آنان را با کمال امانت و عنایت، بیان داشته، خلاصه‌اى از تفاسیر پیش از خود محسوب مى‌شود، از تفسیر ابن عطیه گرفته تا تفسیر ابو حیان، کشاف، ابو السعود، بیضاوى، تفسیر فخر رازى و دیگران را، استفاده فراوان کرده است. ضمن نقل آنها نظر به نقادى نیز داشته است. بیش از همه از فخر رازى بهره برده و احیانا بخش‌هایى از منقولات رازى را نقد کرده است، به ویژه در مسائل فقهیه که آلوسى حنفى مذهب بوده است.
آلوسى در تفسیر درباره مسائل اصول و فروع، نسبت به مذهب سلف تعصب ورزیده و آشکارا آن را بیان مى‌دارد، به همین علت در بسیارى از موارد، ادب نویسندگى را رعایت ننموده است، به معتزله و شیعه بسیار مى‌تازد، از جمله ذیل آیه ۱۵ سوره بقره که به زمخشرى مى‌تازد.
وى شیوه بدبینى به شیعه و تهمت‌هاى نارواى سلف خویش را دنبال کرده، در هر مناسبت، تهمت‌هایى بیان کرده که در کلام گذشتگان نبوده است مانند، سوره ساختگى «الولایة» که نویسنده زردشتى دبستان المذاهب بى جهت آن را به شیعه نسبت داده و در هیچیک از منابع شیعه یافت نشده است، آلوسى با کمال جسارت آن را به ابن شهر آشوب نسبت مى‌دهد و مى‌گوید آن را در کتاب مثالب آورده است.
تفسیر روح المعانی در ۱۶ جلد شامل يك جلد فهارس و ۱۵ جلد متن كتاب در بردارنده ۳۰ جزء قرآن در قطع وزيرى با تحقيق على عبدالبارى عطيه به عنوان چاپ اول به سال ۱۴۱۵ هجرى از طرف دارالكتب العلميه بيروت به بازار عرضه شده است.[۱]
منابع
ایکنا