نژاد پرستی

نژاد پرستی یا تبعیض نژادی؛ قضاوت و رفتار تبعیض‌آمیز نسبت به دیگران است که مبتنی بر تفاوت‌های نژادی حاصل از تفاوت‌های ظاهریِ جسمی و یا تفاوت‌های فرهنگی حاصل از زبان، آداب و رسوم، دین، تاریخ و امثال آن است. نژادپرستی از گذشته در میان بشر سابقه داشته و در عصر حاضر نیز نمودهای بارزی دارد. نژاد پرستی در آمریکا علیه سیاهان، رژیم آپارتاید آفریقا جنوبی، نژاد پرستی رژیم صهیونیستی علیه فلسطینیان و نیز اسلام هراسی در دنیای غرب، نمونه‌های بارز این پدیده هستند. قرآن کریم با نفی برترانگاری بر مبنای مواردی چون قبیله و شعب، همه انسان‌ها را برابر انگاشته و دارای نفس واحد دانسته است.

تعریف نژادپرستی

نژادپرستی، نژادگرایی یا تبعیض نژادی (Racism, Racial discrimination) نوعی پیش‌داوری و رفتار تبعیض‌آمیز نسبت به دیگران است که برخاسته از تفاوت‌های نژادی حاصل از تفاوت‌های ظاهریِ جسمی و نیز تفاوت‌های فرهنگی حاصل از زبان، آداب و رسوم، دین، تاریخ و امثال آن است. نژادپرستی نوع تعصب بوده و بر مبنای استدلالات نادرست شکل می‌گیرد. اگر این تعصب، مانع رشد و حرکت دیگری شود، تبعیض نژادی رخ داده است. نژادگرایی به‌شکل نظریه خودنمایی کرده و برخی نژادهای بشر را ذاتا برتر از دیگر نژادها می‌شمارد. در تعریفی گسترده‌تر، نژادپرستی محدود به تفاوت در رنگ پوست نیست؛ بلکه نژادپرستی مدعی نوعی رابطه جبری بین گروه مد نظر و خصوصیات فرضی آن گروه است. برای مثال در برخی جوامع، حذف زنان از دامنه وسیعی از فعالیت‌های اجتماعی، غالباً با نسبت دادن جبری خصوصیاتی مانند ضعف جسمانی یا احساساتی بودن آنها توجیه می‌شود که خود می‌تواند نوعی نژادپرستی تلقی شود. نژاد پرستی به‌طور کلی بر این اصول استوار است: الف) نژادهای انسانی به «برتر» و «پست» تقسیم می‌شوند. ب) پیشرفت اجتماعی تنها در پرتو کوشش نژادهای برتر حاصل می‌شود. ج) نیروی محرکه تاریخ، عامل نژادی یا عامل طبیعی است.

سابقه نژادپرستی

ریشه‌های نژادپرستی در عصر جدید، به قرن نوزدهم و به نظریات «کنت دو گوبینو»، نویسنده فرانسوی بازمی‌گردد. وی در اثر خود با عنوان «نابرابری نژادهای انسانی» (1853م.)، اندیشه‌هایی را مطرح کرد که در بسیاری از محافل علمی نفوذ یافت. بنابر نظر وی، سه نژاد انسانی وجود دارد: سفید، سیاه و زرد. نژاد سفید از هوش، اخلاق و نیروی ارادۀ برتری نسبت به نژادهای دیگر برخوردار است و این صفات موروثی، زیربنای گسترش نفوذ غرب در سراسر جهان را تشکیل می‌دهند. وی را «پدر نژادپرستی امروزین» نامیده‌اند. در قرن بیستم نیز بزرگ‌ترین حامی نژادگرایی هاستن استوارت چیمبرلین نویسنده آلمانی انگلیسی‌تبار بود. این دو بر برتری نژاد افسانه ای شمالی اروپا یا آریایی‌ها پای می‌فشردند. در طول تاریخ، نژادپرستی نیروی محرکه‌ای برای تجارت برده و روش حکومتی آپارتاید بوده است؛ روشی از حکومت که در قرن نوزدهم در آمریکا، و در قرن بیستم در آفریقای جنوبی متداول بود. اساسا یکی از علل ترویج نژادپرستی، تضمین کنترل و سلطه یک گروه نژادی بر گروه دیگر است. نژادپرستی و نژادگرایی معمولاً توسط گروه‌های نژادی اکثریت بر گروه‌های اقلیت اِعمال می‌شود. علت اصلی اعمال نژادپرستی توسط اکثریت، بیم داشتن از قدرت گرفتن اقلیت است. گروه اکثریت با استفاده از ابزارهای قدرت و ترویج نژادپرستی، چهره اقلیت را خدشه‌دار کرده و مانع شکوفایی و سربرآوردن آن‌ها می‌شود. در راستای مبارزه با نژادپرستی، اعلامیه جهانی حقوق بشر در ماده 2 خود مقرر داشته است: «هر کس می‌تواند بدون‌ هیچ‌گونه تمایز مخصوصاً از حیث نژاد، رنگ، زبان، مذهب، عقیدۀ سیاسی یا هر عقیدۀ دیگر و هم‌چنین ملیت، وضع اجتماعی، ثروت، ولادت یا هر موقعیت دیگر، از تمام حقوق و آزادی‌هایی که در اعلامیۀ حاضر ذکر شده است، بهره‌مند گردد».

نمونه‌های نژادپرستی در تاریخ

در دوران استعمار، استعمارگران توانستند در زیر پوشش برتری نژادی، چپاول و غارت ملل دیگر جهان را توجیه نمایند. از منظر استعمارگران، علت پیشرفت آن و عقب‌ماندگی دیگران، برتری نژاد آنان بوده است. نژادپرستی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن ۲۰، در اروپا و امریکا هم ایدئولوژی رایجی بود. آلمان نازی در دورۀ حکومت آدولف هیتلر، سیاست ریشه کن کردن یهودیان و دیگر غیرآریایی‌ها را بر نظریۀ برتری نژادی و مفهوم منتج از آن، یعنی خلوص نژادی، مبتنی کرد. نژادپرستی همچنین نقش عمده‌ای در تاریخ معاصر آمریکا بازی کرده است. مردم سفیدپوست آمریکا، نژادپرستی را به مثابه توجیهی برای برده‌داری و یا تحقیر سیاه‌پوستان به کار می‌برند. رژیم آپارتاید آفریقای جنوبی، نمونه دیگری از رویکرد نژادپرستانه را به نمایش گذاشته بود. آپارتاید در لغت به معنای جدایی و جداسازی است و نامی است که دولت آفریقای جنوبی به نظام تبعیض نژادی خود داده بود.

نمونه‌های بارز نژادپرستی در دنیای معاصر

بسیاری از دانشمندان علوم اجتماعی معتقدند در برخی جوامعی که تبعیض آشکار وجود ندارد، نژادپرستی در ناخودآگاه بسیاری از مردم آن جوامع حضور دارد. این امر بر پایۀ تصور قالبی یا پیش انگاشت موجود در خصوص گروه‌های قومی متفاوت استوار شده است. از جمله اشکال نژادپرستی پنهان علیه اقلیت‌ها، محروم‌کردن آنها از آموزش حرفه‌ای، تبدیل آنها به آخرین افرادی است که ترفیع و پاداش دریافت می‌کنند و زمان کاری نامناسب به آنها داده می‌شود.

نژادپرستی علیه مسلمانان

یکی از مظاهر آشکار نژادپرستی، تبعیض علیه مسلمانان در کشورهای اروپایی است. امروزه و در جوامع غربی، مسلمانان مورد تبعیض واقع می‌شوند و این تبعیض‌ها، حتی از منظر سازمان‌های جهانی مانند سازمان عفو بین‌الملل، مصداق نژادپرستی است. یکی از ابعاد این رفتار، تصویب قوانین ضد حجاب در برخی کشورهای اروپایی نظیر فرانسه است. روزنامه ایندیپندنت در گزارشی، لایحه ضدحجاب در فرانسه را نژادپرستی آشکار علیه مسلمانان دانسته است. در فرانسه، بارها بانوان محجبه مورد حملاتی از جانب نژادپرستان قرار گرفته‌اند و این امر، ماهیت نژادپرستانه اسلام‌ستیزی در غرب را نشان می‌دهد.

اسلام هراسی

اسلام‌ستيزی، جديدترين روش نژادپرستی در اروپا است كه برخلاف ساير اشكال نژادپرستی و تبعيض با آن مدارا‌ می‌شود. يكی از دلايلی كه برای سركوب اسلام‌گرايی در كشورهای غربی مطرح‌ می‌شود، ادعای رشد افراطی‌گری در سايه اسلام است و اين ادعا كه مسلمانان رغبتی به پذيرش دموكراسی غربی ندارند . ظهور داعش نیز به‌عنوان عامل نشر نژادپرستی علیه مسلمانان، در این وضعیت مؤثر بوده است. اما پایبندی مسلمانان اروپا به قوانين اساسی و حقوقی كشورهای غربی، خود برملا کننده این دروغ بوده است. پس از وقايع ۱۱ سپتامبر تصويری نادرست و خشن از مسلمانان در اذهان مردم جهان به‌ويژه ملت آمريكا نقش‌ بست. هجوم يكپارچه‌ رسانه‌های غربی با ارايه‌ گزارش‌ها و اخبار غيرواقعی به سوء‌تفاهمات درباره‌ دين مبين اسلام دامن‌زد و مسلمانان و انديشه‌های آن‌ها را به‌انزوا كشاند. با این وجود، اين حادثه سبب‌شد تا بسياری از مردم و جوانان آمريكايی و غير آمريكايی، از روی كنجكاوی به‌بررسی بيشتر درباره‌ اسلام بپردازند و در اين ميان افراد زيادی به‌واسطه‌ آشنايی با تعاليم اسلامی، مسلمان شده و رفته رفته بر جمعيت مسلمانان اين كشور افزوده شود. «اسلام‌هراسی» کلمه‌ای است که طی سال‌های اخیر، در رسانه‌های غربی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد و هر اقدامی علیه مسلمانان و مقدسات اسلامی، بر مبنای تعریف رسانه‌ای از «اسلام‌هراسی»، به ترس غیرمسلمانان از اسلام اطلاق می‌شود؛ درحالی‌که ماهیت اغلب این اقدامات «ترس» نیست بلکه «نژادپرستی» است. یکی از نمودهای آشکار این نژادپرستی، اهانت به اسلام و مقدسات آن نظیر وجود مبارک پیامبر اکرم (ص) یا ساحت مقدس قرآن کریم است.

نژادپرستی علیه سیاهان در آمریکا

نژادپرستی یکی از اصول بنیادین در ایالات متحده است. تاریخ این رفتار با جنگ‌های مرزی(frontier wars) علیه سرخ‌پوستان آمریکایی، استفاده از برده‌داری سیاهان و به خدمت گرفتن نیروی کار از آسیا آغاز شد. این امر مبتنی بر دیدگاه پروتستان است که بر اساس کتاب مقدس تحریف شده، افراد غیرسفیدپوست را فرومایه جلوه می‌دهد.

نژادپرستی رژیم صهیونیستی

یکی دیگر از مظاهر آشکار نژادپرستی در عصر حاضر را می‌توان نزد رژیم صهیونیستی مشاهده کرد. هم‌اکنون تبعیض و نژادپرستی به‌طور مداوم از سوی این رژیم اشغالگر دنبال می‌شود، تا جایی که نژادپرستی این رژیم از سوی سازمان و معابد یهودی آمریکا و نیز کلیساهای این کشور، محکوم شده است. از جلوه‌های نژادپرستی صهیونیست‌ها، عبری کردن نام شهرها فلسطین است.

راهکارهای مقابله با نژادپرستی

مقابله با نژادپرستی در دنیای امروز، نیازمند پیمودن راه‌ها و استفاده از ظرفیت‌های متنوعی است. یکی از این راه‌ها، تشدید مجازات‌ها در قوانین کشورها، برای پایان دادن به تبعیض و نژادپرستی است و لازم است قوانینی در این راستا تدوین شود. از سوی دیگر، این امر نیازمند یک اتحاد جهانی است و بایستی در حوزه روابط بین‌الملل به‌جد به آن پرداخته شود.

برابری انسان‌ها و مقابله با نژادپرستی در قرآن کریم

در دیدگاه اسلامی اصل مساوات و برابری اولین پایه نظام اجتماعی اسلامی است و همۀ افراد انسان از هر نژاد و با هر نوع خصیصه مادی و معنوی، از یک مرد و زن آفریده شده است و هیچگونه تفاوتی، نمی‌تواند معیار تبعیض و نابرابری تلقی شود. قرآن کریم علاوه بر آنکه نژادپرستی را نفی کرده و از آن برحذر داشته، به ریشه‌های آن نیز پرداخته است. منشا نژادپرستی، استکبار و رویکرد تکبر آمیز نسبت به سایر انسان‌ها است.

شاید نخستین بازتاب نژادپرستی در آفرینش را بتوان در داستان خلقت آدم و سجده شیطان بر او سراغ گرفت. امتناع شیطان از سجده بر آدم، ریشه در نژادپرستی و برخورد مستکبرانه وی داشت. ابلیس چنین می‌پنداشت که آتش برتر از خاک است، و چون خود را زاده آتش و انسان را ساخته از خاک می‌دید، خود را برتر از وی می‌انگاشت.

خداوند انسان‎ها را از نژادها، نسب‌ها و زبان‌های مختلف آفرید و بر مبنای عدالت خود به هیچ کسی برتری نداده است. خداوند در آیه ۱۳ سوره حجرات می‌فرماید برتری انسان‌ها با اختیارشان و آنچه انجام می‌دهند حاصل می‌شود. آیه سیزدهم سوره حجرات، مهم‌ترین آموزه اسلامی در نفی نژادپرستی و بازنمایی یگانگی هستی انسان‌ها است. این آیه تقوا و پرهیزگاری را به عنوان تنها شاخص فضیلت انسان‌ها بر یکدیگر به‌رسمیت می‌شناسد و هر شاخص دیگر اعم از رنگ، نژاد، ملیت و ... را نفی می‌کند: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثَى وَ جَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَاللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ»: «اى مردم ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد. در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست بى‏ ترديد خداوند داناى آگاه است» (حجرات/13). این آیه بنیادی‌ترین و پرارجاع‌ترین مضمونی است که رویکرد اسلام به مساوات وجودی انسان‌ها از هر دسته، رنگ و نژادی را به تصویر می‎کشد و نژادپرستی را از اساس نفی می‌کند.

نگاهی به شان نزول این آیه دقیقا خبر از نفی رفتار نژادپرستانه در عصر نزول است. روایت شده است که زمانی که حضرت پیامبر به فتح مكه نائل شد، به بلال امر فرمود كه بالاى بام كعبه رفته و اذان بگويد و این در حالی بود که بلال مخرج شين را نداشت و باعث می‌شد تا مردم خندیده و وی را طعن بسيار کنند. این آیه در جهت رسوایی منافقان و تذکر به مؤمنان در این ماجرا نازل شده است.

از منظر قرآن کریم، خلق و جایگاه انسان در مرحله‌ای پیش از انتساب به اقوام است، از این رو انسانیت در همه انسان‌ها وجود دارد. خداوند در آیه‌ای عنوان می‌کند که از روح خویش در همه انسان‌ها دمیده است: «ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ»: «آنگاه او را درست‏‌اندام كرد و از روح خويش در او دميد و براى شما گوش و ديدگان و دل‌ها قرار داد چه اندك سپاس مى‏‌گزاريد» (سجده/۹). از این جهت، همه‌ انسان‌ها از نظر خداوند دارای کرامت هستند: «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا»: «و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم و آنان را در خشكى و دريا [بر مركب‌ها] برنشانديم و از چيزهاى پاكيزه به ايشان روزى داديم و آنها را بر بسيارى از آفريده‌هاى خود برترى آشكار داديم» (اسراء/70). مراد از بنی‌آدم در آیه فوق همه فرزندان آدم(ع) است و تمایزی از نظر نژاد، زبان و قومیت بین آن‌ها برقرار نشده است.

مبارزه با نژادپرستی در سیره پیامبر اکرم (ص)

رسول گرامی اسلام (ص) از حیث تاریخی، نقش مهمی در مبارزه با اختلاف طبقاتی و نژادپرستی ایفا کردند. ایشان در حجه الوداع، خطاب به همه مسلمانان ‌فرمودند: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ، أَلَا إِنَّ رَبَّكُمْ وَاحِدٌ، وَإِنَّ أَبَاكُمْ وَاحِدٌ، أَلَا لَا فَضْلَ لِعَرَبِيٍّ عَلَى أَعْجَمِيٍّ، وَلَا لِعَجَمِيٍّ عَلَى عَرَبِيٍّ، وَ لَا لِأَحْمَرَ عَلَى أَسْوَدَ، وَلَا أَسْوَدَ عَلَى أَحْمَرَ إِلَّا بِالتَّقْوَى» (ای مردم! بدانید که پروردگار شما یکی است، پدر شما یکی است، نه عرب بر عجم، نه عجم بر عرب، نه سرخ‌پوست بر سیاهپوست و نه سیاهپوست بر سرخ‌پوست هیچ برتری ندارد، جز با تقوا). ایشان مردم را یکسان می‌دیدند و آیه «إن أكرمكم عند الله أتقاكم» را مبدأ تحکیم حقوق بشر و مساوات بین انسان‌ها از هر جنسیت، قوم و طایفه، رنگ و زبان و فرهنگ قرار داده بودند. از همین جهت بود که ایشان به نفی نظام برده‌داری رایج در بین عرب برخاسته و اصلاحاتی را در آن پدید آوردند. ایشان پیروان خود را به رفتار برادرانه با خدمتکار فراخواندند و فرمودند: «إخوانكم خولكم جعلهم اللَّه فنية تحت أيديكم فمن كان أخوه تحت يده فليطعمه من طعامه و ليلبسه من لباسه و لا يكلّفه ما يغبه فإن كلّفه ما يغلبه فليعنه» (بندگان شما برادران شما هستند كه خداوند آنها را زير دست شما قرار داده هر كسى برادر وى زير دستش باشد بايد از غذاى خود بدو بخوراند و از لباس خويش بر او بپوشاند و كارى كه بيش از طاقت وى باشد بدو رجوع نكند و اگر كار سختى بدو رجوع كرد ياريش كند) .

منابع

ایکنا

ویکی پدیا

دانشنامه آزادفارسی

دانشنامه پژوهه

ویکی فقه

امامت پدیا