قسط (ریشه)
قسط (ریشه)
ریشه «ق س ط» (QSṬ)؛ دارای دو ریشه جداگانه است:
قسط (1): نصیب، بخش و قسمت، دادگری و عدل. این ریشه در این معنا، 23 بار در قرآن به‌کار رفته است.
قسط (2): این ریشه، در آیات 14 و 15 سوره جنّ، به‌صورت اسم فاعل (قاسط) به‌کار رفته است. لغویان عمدتا آن را به معنای ظلم و جور دانسته‌اند.
قسط (1)
معنای لغوی
«قسط» در معنی لغوی و در ادبیات عرب به معنی نصیب، دادگری و عدل است و در زبان فارسی نیز به معنای داد، بازپرداخت و مانده است. در این زمینه راغب اصفهانی در مفردات می‌گوید: «الْقِسْطُ هُوَ النَّصِیبُ بِالْعَدْلِ»؛ «قسط، نصیب و سهم‌گذاری با عدالت است». همچنین معنای در جای خود قرار دادن هرچیزی در این مفهوم مستتر است. در لسان‌العرب و تاج‌العروس آمده است: قسط، عدل و حصه و نصیب است و گفته شده: اِقساط (به کسر همزه) فقط عدل در قسمت است.[۱]
تفاوت قسط و عدل
عدل، حالتی است بين افراط و تفريط به گونه‌ای كه در اين حد وسط زيادت يا نقصانی قرار نداشته و اعتدال كامل مراعات شده و به خاطر همين مفهوم است كه از ميانه‌روی، مساوات و استقامت به عدل تعبير شده است.
در تفاوت‌های مفهومی و مصداقی عدل و قسط می‌توان گفت كه قسط، اجراء و تحقق عدل است و پيامدش نيز تطبيق عدل بر موارد و جايگاه‌های خارجی‌اش است و اينكه قسط، عدلی است كه ظهور يافته و محسوس گشته و از همين روست كه ترازو كردن اشياء را قسط می‌گويند چون عدل و تعادل را به صورت آشكارا نمايش می‌دهد.
دیگر تفاوت بین معنای «قسط» و «عدل» آن است که واژه «قسط» و «اقساط» در مواردى به كار مى رود كه گروهى در چيزى شريك باشند و اگر نصيب و بهره هر كدام به طور كامل پرداخته شود اين عمل «قسط» است ولى اگر در ميان آن تبعيض كنند «جور» است. ولى «عدالت» كه نقطه مقابل آن «ظلم» است مفهوم گسترده‌ترى دارد هم در موارد شركت و هم در غير موارد آن به كار مى رود؛ در واقع نسبت منطقی ميان «عدل» و «قسط»، عموم و خصوص مطلق است.
همچنین عدالت در مورد حكومت و داورى است و قسط در مقابل تقسيم حقوق است.[۲][۳]
ساخت‌های صرفی
القِسط (اسم): 15 بار
أقسَطُ (اسم تفضیل): 2 بار
أقسَطَ، یُقسِطُ (باب إفعال): 3 بار
مُقسِط (اسم فاعل): 3 بار
ریشه‌شناسی
| زبان | واژه | معنا | ارجاع |
| عبری | קשְׁטְ | حقیقت (truth) | Gesenius, 905 |
| پالمیری | QS̆Ṭ | حق قانونی، آنچه قانونا درست است. | Hoftijzer, 1038 |
| آرامی | קְשׁוֹט
קוּשְׁטָא |
راست، حقیقت، درستکاری (right) | Jastrow, 1439 |
| سریانی | ܩܘܫܬܐ
(quštā) |
حقیقت، حق و سهم (right)،
درستکاری، عدالت (justice) |
PayneSmith, 499 |
| مندایی | KS̆Ṭ | راست و صادق بودن | Macuch, 224 |
| گویش فلسطینی مسیحی | ܩܫܛܐ
(qšt) |
راست و درست (right) | Jeffery, 238 |
| عربی | قسط
أقسَطَ |
به انصاف و عدالت رفتار کردن | مشکور، 2/ 698 |
قاسط
قسط (2)
معنای لغوی
برخی لغویون چون ابن فارس معتقدند که «قاف و سین و طا» (قسط) بر دو معنا دلالت می‌کند که ضد هم هستند. این ریشه هم به معنای عدل و هم به معنای ظلم و جور است.[۴] «قاسط» يعنی كسی كه اهل قَسط است و قَسط، به معنی ظلم و جور است. اين كلمه در مقابل كلمه قِسط، به معنای عدل و ميانه‌روی است.[۵]
گرچه لغویان این ریشه را عمدتا به معنای ظلم و جور دانسته اند، اما نظیر این ریشه در زبان حبشی نشان می‌دهد معنای آن، دزدیدن و فریب‌دادن است. از سوی دیگر باید گفت که این ریشه عربی- حبشی، هیچ ارتباطی با قسط (1) به معنای عدالت ندارد و تشابه لفظی این دو، صرفاً حاصل یک اشتراک لفظی است.
ساخت‌های صرفی
القاسِط (اسم فاعل مجرد): 2 بار
ریشه‌شناسی
| زبان | واژه | معنا | ارجاع |
| حبشی | qaśaṭa | دزدی، غارت کردن، با فریب بردن، فریب دادن، دستبرد زدن. | Leslau, 448-449 |
منابع
ایکنا نرم افزار جامع التفاسیر