سید قطب
سید قطب (1906-1966 میلادی)، مفسر، ادیب و مصلح دینی و اجتماعی معاصر. مهمترین اثر قرآنی وی، کتاب فی ظلال القرآن است.
زندگی نامه
سید قطب در سال ۱۹۰۶ میلادی در استان اسیوط واقع در کشور مصر و در خانواده‌ای متدین و مذهبی چشم به جهان گشود. وی پس از تحصیل در رشته زبان و ادبیات عرب، ۱۹ سال به حرفه معلمی و تدریس مشغول شد. در کنار تدریس، به نویسندگی و فعالیت‌های علمی نیز می‌پرداخت و در نوشته‌هایش همواره به انتقاد از دنیای غرب و سیاست‌های آن اشاره می‌کرد. سید قطب پس از آنکه برای به‌دست آوردن آزادی رأی و انتشار افکار و آرمان‌‌هایش، از عناوین شغلی خود کناره گرفت، به جماعت اخوان‌المسلمین پیوست، اما در سال ۱۹۵۴ میلادی، به‌دلیل فعالیت‌های اجتماعی بازداشت و سرانجام، با وجود حمایت فراگیر جهان اسلام از او، در سال ۱۹۶۶ میلادی اعدام شد.
تطور تاریخی آثار سید قطب
آثار و تألیفات سید قطب در موضوعات مختلف ادبی، تربیتی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فلسفی و دینی نگاشته شده و در بسیاری از کشورهای اسلامی و عربی فراگیر شده است. وی در آثار ادبی خود بر محور‌های نقد و تحلیل، قصه و تعلیم و تربیت تأکید داشت و در این خصوص، بالغ بر ۱۲ کتاب تألیف کرد. ۲۴ کتاب نیز در زمینه‌های دینی و اجتماعی نگاشت. علاوه بر این، در مجلات گوناگون ستون‌هایی به وی اختصاص یافته بود و مقالات و نوشته‌های او در کنار آثار بزرگانی چون طه حسین، عباس محمود عقاد، مصطفی صادق رافعی و در روزنامه‌های الاهرام، الرسالة و الثقافة چاپ می‌شد. در واقع، سید قطب در طول حیات ۲۵ ساله مطبوعاتی خود، ۴۵۵ مقاله و قصیده در مجلات و روزنامه‌های گوناگون مصر به چاپ رساند.
حیات فکری سید قطب و سیر تاریخی آثار او را می توان به سه بازه زمانی تقسیم کرد. در اولین دوره، سید قطب، منتقدی ادبی بود و بیشتر درباره مباحثی خارج از حوزه دین اسلام می‌نوشت. از جمله این مباحث می‌توان به ضرورت جدایی دین و هنر اشاره کرد. در دوره دوم، آثاری در زمینه ضرورت ایجاد جامعه بر اساس قوانین شریعت اسلامی منتشر کرد و با وجود اینکه در این دوره، تقریبا ۱۰ سال در زندان به سر می‌برد، از نوشتن دست نکشید. در دوره سوم، مصادف با سال ۱۹۶۴ میلادی، به‌دنبال قتل‌عام زندانیان اخوان‌المسلمین، این ایده را که فقط با حرکتی رادیکال می‌توان نظامات اجتماعی گذشته را از بین برد و سپس جامعه‌ای ایده‌آل بر اساس قوانین خداوندی ایجاد کرد، در سر می‌پروراند.
اندیشه‌ها و حیات سیاسی سید قطب
آرا و اندیشه‌های سید قطب، مباحثی درباره اتحاد میان کشورهای اسلامی، تشکیل حکومت اسلامی، مبارزه با فرهنگ غربی و غرب‌زدگی، خطر و نقشه یهود و صهیونیسم برای انحطاط جوامع اسلامی، آموزه جهاد مسلحانه، جدا نبودن دین از سیاست، انتقاد به بعضی از خلفای اولیه اسلامی و تقسیم جامعه به جاهلی و اسلامی را تشکیل می‌دهد. تفکرات مؤسسان و متفکران انقلاب اسلامی ایران نیز به اندیشه‌های وی بسیار نزدیک بود.
به‌دلیل انطباق اهداف اخوان‌المسلمین با اهداف، آرا و اندیشه‌های سید قطب، او به این تشکل پیوست و به فعالیت در آن مشغول شد، اما به سبب مقالات انتقادی متعدد و به اتهام شرکت در ترور جمال عبدالناصر، به همراه دیگر مجاهدان اخوان‌المسلمین، دستگیر و به ۱۵ سال زندان با اعمال شاقه محکوم شد. پس از ۱۰ سال به علت بیماری، با وساطت رئیس‌جمهور وقت عراق و به درخواست مفتی این کشور، از زندان آزاد شد. ولی پس از یک سال، به‌دنبال چاپ کتاب جدیدی با عنوان «معالم فی الطریق»، مجددا به همراه عده‌ای از اعضای اخوان‌المسلمین دستگیر و راهی زندان شد و پس از گذشت چهار ماه، جمال عبدالناصر دستور به اعدام او داد و با وجود موج گسترده اعتراضات در جهان اسلام، حکومت مصر این حکم را اجرا کرد.
سید قطب و ایران
وی از یک‌سو نگاه ویژه‌ای به فرهنگ و ادب ایرانی داشت و با اشعار شاعران بزرگ ایرانی، همچون حافظ و خیام کاملا آشنا بود و از سوی دیگر، برخی از شخصیت‌های ایرانی با او ارتباطی نزدیک داشتند که می‌توان به سیدمجتبی نواب صفوی و آیت‌الله کاشانی اشاره کرد. البته تأثیرپذیری از سید قطب به دوره حیات او محدود نمی‌شود و پس از اعدام وی، افراد متعددی چون آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، مرتضی مطهری و سیدهادی خسروشاهی از اندیشه‌ها و تفکرات او تأثیر پذیرفته‌اند.
تفسیر فی ظلال القرآن
«فی ظلال القرآن»، یکی از بهترین تفاسیر ادبی، اعتقادی، تربیتی و اجتماعی عصر حاضر است که با هدف احیای نهضت اصیل اسلامی و پر کردن شکاف ایجاد شده بین مسلمانان و قرآن، به رشته تحریر درآمده است. از آنجایی که سید قطب در سفر به آمریکا با روش‌های نوین نقد ادبی و ساختاری آشنا شده بود، روش جمع بین سلفی‌گری و مدرنیته را در این تفسیر پایه‌گذاری کرد. از جمله شاخصه‌های بارز این تفسیر، ساده، روان و کاربردی بودن آن است. در این تفسیر، علاوه بر دغدغه‌های علمی، آهنگ دگرگون‌سازی گفتمان‌های مسلط بر اندیشه مسلمانان و ساختن جامعه‌ای بر پایه اسلام و قرآن نیز شنیده می‌شود. او برداشت تفسیری خود از قرآن را بر پایه ایدئولوژی‌سازی، نگاهی متعادل به دیدگاه هرمنوتیکی و مبارزه‌ای فراگیر با سیانتیسم و اومانیسم بنا نهاد تا چشم‌انداز معرفت و باورهای مقدس را در آموزه‌های وحی نمایان کند. به عبارت بهتر، سید قطب تمام اهتمام خود را به‌کار گرفت تا با مطالعه متن قرآن در سیر نزول، قواعد و الگوهایی استنباط و فرهنگ زمانه خود را درمان کند.
مبانی تفسیری سید قطب
برخی مبانی تفسیری سید قطب را می توان اینگونه فهرست کرد: توجه به منابع علمی و مستند و پرهیز از گزاره‌های نامعتبر، درنگ در پذیرش احادیث، اهتمام به آرای مفسران پیش از خود، توجه به تمامی آیات هنگام تفسیر یک آیه، اهتمام به اعراب و مسائل نحوی، اعتقاد به نزول تدریجی و نزول گسسته، رابطه دیالکتیک قرآن و فرهنگ زمانه، استفاده از تاریخ و کیفیت چینش آیات و سوره‌ها در قرآن، چینش توفیقی آیات و چینش اجتهادی سوره‌ها.
روش تفسیری سید قطب
سید قطب پس از مشخص کردن فضای نزول و هدف کلی آیات در آغاز هر سوره، موضوع و هدف آیات را در مجموعه‌ای منسجم و منظم قرار داده و سپس با ذوق خاص ادبی خود و بدون پرداختن به جزئیات، اقدام به تفسیر آنها کرده است. او معتقد است خوانندگان تفسیر نباید سرگرم مسائل مورد اختلاف و علوم قرآنی قدیم و جدید شوند. لذا، از این علوم به میزان تأثیر آنها در فهم و تبیین آیات بهره گرفته است. نکته مهم اینکه، او با دقت فراوان به گزینش ابزارهای تفسیری پرداخته و به همین دلیل در این تفسیر، روایات مجعول و ضعیف، به چشم نمی‌خورد.
نگاه ویژه او که حاصل تربیت در جامعه‌ای با ویژگی‌های خاص سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بود، سبب ظهور تفسیری متفاوت و کاربردی از قرآن کریم شد. تلاش فراوان سید قطب برای اصلاح مشکلات جامعه دینی و مسائل مسلمانان از طریق مطالعه قرآن در بستر نزول، با هدف نزدیک شدن به فهم مخاطبان اولیه و در نتیجه، الگو‌گیری و یافتن راه‌حل‌هایی از آن منبع وحیانی، از مشخصات خاص این مفسر است[۱].
منابع
ایکنا