اختلاس

اختلاس؛ تصرف و تصاحب در اموال متعلق به دولت توسط کارمند دولت. ‌اختلاس از اصطلاحات حقوق جزا بوده و به معنای تصرف در اموال دولتی (بیت‌المال) است که بر عهده فرد یا نهادی قرار گرفته و در جای غیر معین‌شده به نفع خود یا دیگری سوء استفاده می‌شود. واژه «سحت» در قرآن یکی از مفاهیمی است که مرز نزدیکی با اختلاس دارد. در منظر قرآن بروز ناهنجاری هایی چون اختلاس ریشه در ضعف ایمان به خدا و روز قیامت دارد و فرد اختلاس گر با همان پول هایی که انبان کرده است عذاب خواهد شد.

تعریف لغوی اختلاس

اختلاس در لغت به معنای استلاب (سلب کردن) آمده است. ابن منظور می‏نویسد: « خلست الشیی: اذا استبلته». جمله « اختلاس کردم شی‏ء را » درهنگامی گفته می‏شود که آن شی را سلب کرده باشیم.

تعریف اصطلاحی اختلاس

در دو حوزه فقه، حقوق از اختلاس صحبت شده است. اختلاس در فقه با وجود آنکه لغت نویسان، اختلاس و استلاب را یکی دانسته اند اما در متون فقهی نمی‏توان قاطعانه قول به ترادف میان این دو واژه داد زیرا تعاریف فقها از این دو واژه یکسان نیست. برای نمونه ابن ادریس در کتاب «سرایر» شیخ طوسی در کتاب «نهایه» و ابن براج در «مهذب» اظهار داشته اند که مختلس کسی است که بدون به کاری گری اسلحه و بدون قهر، بلکه به صورت استلاب و اختلاس، مال را به طور آشکار در راه‏ها و جاده‏ها سلب می‏نماید. اما در طرف دیگر بعضی از فقها مستلب را در مقابل مختلس آورده‏اند. برای نمونه شهید ثانی معتقد است حد قطع دست که برای سارق بیان شده است برای مستلب -کسی که به طور آشکار مال را می‏گیرد و فرار می‏کند- و مختلس- کسی که به طور پنهان مال را می‏گیرد- جاری نمی شود. در مجموع فقها حکم اختلاس و استلاب را یکی در نظر گرفته اند؛ از این رو نه بر هیچ کدام از آن‌ها محارب یا سارق اطلاق می‌شود و نه حکم قطع دست بر آن‏هاجاری می‌شود. از نظر فقهی حکم این دو تعزیر است که آن هم به دست حاکم صورت می‌پذیرد.

اختلاس در حقوق

اختلاس از اصطلاحات حقوق جزا بوده و به معنای تصرف در اموال دولتی (بیت‌المال) است که بر عهده فرد یا نهادی قرار گرفته و در جای غیر معین‌شده به نفع خود یا دیگری سوء استفاده می‌شود. موضوع جرم اختلاس اموال منقول است و در اینکه آیا اموال غیرمنقول هم می‌تواند موضوع اختلاس باشد یا نه اختلاف نظر وجود دارد. متخلس یا رباينده پس از گرفتن مال از او، تعزیر می‌شود و حدّ دزدی و محارب بر او جاری نمی‌شود. همچنین اختلاس از جرائم مالی و غیرقابل گذشت است که رسیدگی آن در صلاحیت دادسرا و دادگاه عمومی می‌باشد. قانونگذار در اصل ۴۹ قانون اساسی، دولت را موظف کرده است تا ثروت‌های ناشی از اختلاس را گرفته و حسب مورد به بیت‌المال یا صاحب حق عودت دهد. در مواد ۶ و ۵ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری که مصوب ۲۸/۶/۱۳۶۴ مجلس شورای اسلامی است، به تائید مجمع تشخیص مصلحت نظام هم رسیده است.

مفاهیم مشابه با اختلاس

اصطلاح اختلاس مرز نزدیکی با خیانت در امانت و تصرف غیرقانونی دارد. تصرف غیرقانونی و خیانت در امانت از جرائمی است که شباهت بسیاری با جرم اختلاس دارند، برخلاف اختلاس، هرگاه مامور دولت، قصد تملک وجوه یا اموال دولتی را نداشته باشد، این عمل تصرف غیرقانونی است و مشمول ماده ۵۹۸ قانون مجازات اسلامی است. مرتکب جرم در اختلاس لزوماً باید مامور دولت باشد برخلاف خیانت در امانت. بنابراین وجه تمایز اختلاس با تصرف غیرقانونی عنصر معنوی آنها است که در اختلاس برداشت به قصد تملک وجود دارد اما در تصرف غیرقانونی قصد تملک وجود ندارد.

حکم اختلاس در قانون مجازات اسلامی

قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء اختلاس و کلاهبرداری مصوب ۱۳۶۷/۹/۱۵ مجمع تشخیص مصلحت نظام به این جرم به شرح زیر اشاره کرده‌است: ‌ماده 5:هر یک از کارمندان ادارات و سازمانها و یا شوراها و یا شهرداریها و مؤسسات و شرکتهای دولتی و یا وابسته به دولت و یا نهادهای انقلابی ‌و دیوان محاسبات و مؤسساتی که به کمک مستمر دولت اداره می‌شوند و دارندگان پایه قضایی و به طور کلی قوای سه گانه و همچنین نیروهای مسلح‌ و مامورین به خدمات عمومی اعم از رسمی یا غیر رسمی وجوه یا مطالبات یا حواله‌ها یا سهام یا اسناد و اوراق بهادار و یا سایر اموال متعلق به هر یک‌ از سازمانها و مؤسسات فوق الذکر و یا اشخاص را که بر حسب وظیفه به آنها سپرده شده است بنفع خود یا دیگری برداشت و تصاحب نماید مختلس ‌محسوب و به ترتیب زیر مجازات خواهد شد. در صورتیکه میزان اختلاس تا ۵۰۰۰۰ ریال باشد مرتکب به 6 ماه تا 3 سال حبس و یا انفصال موقت و هر گاه بیش از این مبلغ باشد به 2 تا 10 سال حبس و یا انفصال دایم از خدمات دولتی و در هر مورد علاوه بر رد وجه یا مال ‌مورد اختلاس به جزای نقدی معادل دو برابر آن محکوم می‌شود.

تبصره 1 - در صورت اتلاف عمدی مرتکب علاوه بر ضمان به مجازات اختلاس محکوم می‌شود.

تبصره 2 - چنانچه عمل اختلاس توام با جعل سند و نظایر آن باشد در صورتیکه میزان اختلاس تا ۵۰۰۰۰ ریال باشد مرتکب به 2 تا 5 سال ‌حبس و 1 تا 5 سال انفصال موقت و هرگاه بیش از این مبلغ باشد به 7 تا 10 سال حبس و انفصال دایم از خدمات دولتی و در هر دو مورد علاوه ‌بر رد وجه یا مال مورد اختلاس به جزای نقدی معادل دو برابر آن محکوم می‌‌شود.

تبصره 3 - هرگاه مرتکب اختلاس قبل از صدور کیفر خواست تمام وجه یا مال مورد اختلاس را مسترد نماید دادگاه او را از تمام یا قسمتی از جزای‌ نقدی معاف می‌نماید و اجرای مجازات حبس را معلق ولی حکم انفصال درباره او اجرا خواهد شد .

تبصره 4 - حداقل نصاب مبالغ مذکور در جرایم اختلاس از حیث تعیین مجازات یا صلاحیت محاکم اعم از این است که جرم دفعتا واحده یابه ‌دفعات واقع شده و جمع مبلغ مورد اختلاس بالغ بر نصاب مزبور باشد.

تبصره 5 - هر گاه میزان اختلاس زاید بر ۱۰۰۰۰۰ ریال باشد، در صورت وجود دلایل کافی ،‌صدور قرار بازداشت موقت به مدت 1 ماه الزامی‌است و این قرار در هیچ یک از مراحل رسیدگی نخواهد بود. همچنین وزیر دستگاه می‌تواند پس از بازداشت موقت، ‌کارمند را تا پایان رسیدگی و تعیین‌تکلیف نهایی وی از خدمت تعلیق کند. به ایام تعلیق مذکور در هیچ حالت هیچگونه حقوق و مزایایی تعلق نخواهد گرفت.

تبصره 6 - در کلیه موارد مذکور در صورت وجود جهات تخفیف دادگاه مکلف به رعایت مقررات تبصره یک ماده یک از لحاظ حداقل حبس و نیز ‌بنا به مورد حداقل انفصال موقت یا انفصال دایم خواهد بود.

تبصره 7 -‌مجازات شروع به اختلاس حسب مورد حداقل مجازات در همان مورد خواهد بود و در صورتی که نفس عمل انجام شده نیز جرم باشد،‌شروع کننده به مجازات به آن جرم محکوم می‌شود. مستخدمان دولتی علاوه بر مجازات مذکور چنانچه در مرتبه مدیر کل یا بالاتر و یا همتراز آنها باشد ‌به انفصال دایم از خدمات دولتی و در صورتی که در مراتب پایین ‌تر باشد به 6 ماه تا 3 سال انفصال موقت از خدمات دولتی محکوم می‌شوند.

اختلاس در قرآن

معادل اختلاس در قرآن از نظر برخی از محققان، واژه «سحت» در آیه «وَتَرَى كَثِيرًا مِّنْهُمْ يُسَارِعُونَ فِي الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿62﴾ لَوْلاَ يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالأَحْبَارُ عَن قَوْلِهِمُ الإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُواْ يَصْنَعُونَ ﴿63﴾ می‌تواند مفهومی وسیع باشد که مجموعه ای از فعالیت‌های اقتصادی حرام، از جمله اختلاس را در بر بگیرد.

ریشه اختلاس

بر اساس آموزه‌های قرآن، اختلاس ریشه در ضعف ایمان به خدا و همچنین باور ضعیف به قیامت دارد.

عذاب اختلاس گری

بر اساس آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّ كَثِيرًا مِّنَ الأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ﴿34﴾ يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا كَنَزْتُمْ لأَنفُسِكُمْ فَذُوقُواْ مَا كُنتُمْ تَكْنِزُونَ ﴿35﴾»، و با توجه به ضمیری که تعبیر ﴿یَوْمَ یُحْمَی﴾ بدان باز می‌گردد می‌توان فهمید که اختلاس گران از طریق همان پول هایی که گرد آورده اند- ونه هیزم، فولاد گداخته و یا سایر اسباب عذاب الهی- عذاب خواهند شد. به تعبیر دقیق تر، روی سخن در آیه 35 سوره مبارکه توبه به کسانی است که طلا و نقره انبان می‌کنند. از این رو ﴿یُحْمَی﴾ نیز به همان ذهب و فضه برمی‌گردد و این یعنی خداوند متعال از جای دیگر سکه و آهن برای عذاب اختلاس گران نمی آورد بلکه همان نقره و طلای اختلاسی داغ می‌شود و به پیشانی اینها مالیده می‌شود تا غم و اندوهشان بیشتر بشود.

منابع

خبرگزاری ایکنا

ویکی پدیا

ویکیجو

ویکی فقه

دانشنامه‌های علوم اسلامی(فقه)