مکی و مدنی

مکی و مدنی؛ از اصطلاحات علوم قرآنی ناظر به مکان نزول آیات و سوره‌ها. مبحث مکی و مدنی بودن از معروف‌ترین مباحث علوم قرآنی محسوب می‌شود. شناخت این آیات در فقه و تفسیر یک ضرورت است، چراکه در شناخت شأن نزول و فهم متن قرآن تأثیر دارد. مفسران و انديشمندان قرآنی برای دستيابی به حداقل معرفت لازم در اين رابطه، درصدد تشخيص و تمييز آيات و سوره‌های مكی و مدنی از يكديگر برآمده و به همين منظور قواعد و معيارهايی را بنا نهاده‌‌اند.

تعریف مکی و مدنی

در تعریف مشهور به سوره‌هائی که پیش از هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه نازل شده سوره‌های مکی و به مابقی که پس از ان بر آن حضرت نازل گردید سوره‌های مدنی می‌گویند. طبق آماری که از روایات ترتیب نزول بدست می‌آید، 86 سوره مکی و 28 سوره مدنی است.

پیشینه

دانشمندان علوم قرآنی از دیرباز به صورت مستقل یا در ضمن مجموعه‌هایی، از مکّی و مدنی بودن آیات و سور قرآن سخن گفته‌اند. این سخنان به موضوع‌هایی چون تفاوت سوره‌های مکّی با سوره‌های مدنی، آیات مکّی در سور مدنی، آیات مدنی در سور مکّی و ویژگی‌های وحی در هر دو دوره مکّی و مدنی اختصاص دارد. در دهه‌های اخیر، برخی از مخالفان اسلام و خاورشناسان نیز در جهت اثبات دعاوی خود ـ مبنی بر این‌که قرآن منبعی انسانی و زمینی دارد ـ به بحث مکّی و مدنی علاقه نشان داده و به نظریه‌پردازی در این زمینه پرداخته‌اند. لازم به ذکر است که مبحث مکّی و مدنی، هم از مباحث علومٌ للقرآن و هم از مباحث علومٌ حولَ القرآن به شمار می‌آید. عمده‌ترین کتاب‌های مربوط به مبحث مکی و مدنی سوره‌ها در میان قدما عبارت‌اند از: تنزیل القرآن بمکة و المدینه از ابن شهاب زهری، التنزیل من القرآن از ابن فضّال کوفی، فضائل القرآن و ما أنزل من القرآن بمکة و ما أنزل بالمدینه از محمد بن ایوب بن الضریس البجلی، بیان عدد سور القرآن و آیاته و کلماته و مکّیه و مدنیه از ابن عبد الکافی، ما نزل من القرآن فی صلب الزمان از احمد بن محمد بن عبید الله جوهری. در قرن‌های بعد نیز دانشمندانی چون بدر‌الدین زرکشی و جلال‌الدین سیوطی باب‌های مستقلی را با عنوان معرفة المکّی و المدنی" در کتاب‌های خود گنجانده‌اند. برخی از مفسّران متقدّم نیز به ذکر مکّی و مدنی قرآن توجه خاصی داشته‌اند و مباحث مربوط به این موضوع را در تفاسیر خود ذکر می‌کردند که به عنوان نمونه از تفاسیر زیر می‌توان نام برد: المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز از ابن عطیه اندلسی، زاد المسیر فی علم التفسیر از ماوردی، تفسیر القرآن العظیم از ابن کثیر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور از جلال الدین سیوطی. عمده کار متقدمان در باره مکّی و مدنی بودن سوره‌ها را می‌توان در این سه حوزه دسته‌بندی کرد: نقل و گزارش اقوال رسیده از صحابه و تابعین در باره مکّی و مدنی، کوشش در جهت رفع تعارض بین روایات مربوط به این باب و گسترش معیارهای قیاسی در ساماندهی به امر مکّی و مدنی. متأخران و معاصران نیز در کتب علوم قرآنی و تفسیر، مباحث مربوط به مکّی و مدنیِ قرآن را دنبال کرده‌اند. از میان تفاسیر قرآن، کتب تفسیری زیر به بحث مکّی و مدنی اهتمام بیش‌تری داشته‌اند: التفسیر الحدیث از محمد عزّة دروزه؛ بیان المعانی از عبدالقادر ملّاحویش؛ المیزان فی تفسیر القرآن از محمد حسین طباطبایی؛ محاسن التأویل از قاسمی؛ المنار از محمد رشید رضا؛ فی ظلال القرآن از سید قطب؛ التحریر و التنویر از ابن‌ عاشور. دانشمندان و پژوهشگران معاصر بیش از آنکه به گزارش روایات در باره مکّی و مدنی توجه نشان دهند، به رابطه بین مدلول آیات قرآن با واقعیت تاریخی در دو دوره مکّی و مدنی اندیشیده‌اند. آنها پذیرفته‌اند که اسلوب و محتوای متن قرآن، همراه با تغییر شرایط فکری ـ فرهنگی تغییر کرده است. متأخران در نقد احادیث متعارض نیز، به معیارهای ترجیح روایتی بر روایت دیگر یا قبول دو بار نزول در صورت عدم ترجیح، چندان توجهی نشان نمی‌دهند، بلکه بیش‌تر بر سازگاری متن با واقعیت توجه دارند. شناخت سوره مكی و مدنی در تاريخ قرآن خالی از اهميت و فائده نيست به همين دليل تعدادی از دانشمندان علوم قرآنی كتاب‌های ‌مستقلی در اين زمينه تأليف كرده‌اند. سيوطی در كتاب خود (الاتقان) از دو نفر به نام‌های‌ مكی و عزالديرينی كه در اين زمينه دارای ‌كتابی جداگانه‌ ‌هستند ياد كرده و سپس به برخی فوائد شناخت آيات مكی و مدنی اشاره می‌كند. همچنين دانشمندان ديگری در اين رابطه به بيان عقايد و نظريات خود پرداخته‌اند و هر كدام به مطلب قابل ملاحظه‌ای‌ اشاره كرده‌اند.

جایگاه بحث مکی و مدنی در علوم قرآنی

مفسران برای فهم منظور الهی در آيات نازل شده بر قلب شريف نبی اكرم(ص) از طرق مختلفی بهره می‌برند كه يكی از موارد آن، تقسيم‌بندی آيات قرآن به آيات مكی و مدنی است. برخی از قرآن‌پژوهان معتقدند: تشخيص و تعيين مكی يا مدنی بودن آيات و سوره‌های قرآن، به عنوان اولين گام جهت درك فضا و شرايط تاريخی نزول آيات قرآن، جزء مقدمات ضروری تفسير به شمار می‌آيد و فوايد آن از جمله: در شناسايی آيات ناسخ و منسوخ، در اطلاع از اسباب و مكان نزول آيات و در فهم صحيح مفاهيم قرآن مشهود است؛ چنانكه بی‌توجهی به اين امر گاه موجب راه يافتن مطالب ناصحيح و تأويلات نابه‌جا در تفسير می‌شود؛ اهميت اين موضوع تا آنجاست كه «ابوالقاسم نيشابوری» (م ۲۴۵ق) در كتاب التنبيه على فضل علوم القرآن اظهار می‌كند: «شريف‌ترينِ علومِ قرآن، آگاهی از مواقع نزول، دانستن جهت‌گيری‌های نزول و شناخت ترتيب نزول آيات در مكه و مدينه است...» شناخت آيات مكی و مدنی از چنان اهميتی برخوردارست كه برخی از قرآن‌شناسان بر اين باورند كه: «‌سزاوار است مسير اصلی پژوهش علمای اسلامی برای دستيابی به مراحل مختلف پيشرفت و گسترش اسلام، همين موضوع باشد! تا از اين طريق، محققان و صاحب‌نظران چگونگی گام‌های حكيمانه قرآن را به هنگام همراهی با وقايع، حوادث و شرايط جامعه نوبنياد اسلامی بازشناسند.»

معیارها و قواعد سور مکی و مدنی

قرآن‌پژوهان مسلمان اعم از شيعه و سنی قواعد و معيارهايی را برای شناخت سوره‌ها و آيات بيان كرده‌اند كه در تشخيص «مكی» و «مدنی» بودن آيات قرآن كاربرد دارد. سه قاعده يا معيار عبارتند از: قاعده «همگانى» شامل تمام آياتی است كه در مكه و مدنی نازل شده و در دو تقسيم بندی مكی و مدنی قرار می‌گيرد. قاعده «ناظر به انسانها» كه شامل آيات مربوط به اهل مكه است «يا يا ايها الناس» يا «يا بنى آدم» و آنچه خطاب به مدينه است و با لحن «يا ايها الذين آمنوا» در قرآن اشاره شده است . قاعده «زمانى» كه محققان آن را جامع و كامل شمرده‌اند، شامل آيات و سوره‌هایى می‌شود كه پيش از هجرت نازل شده و مكی است و سوره‌هایى كه پس از هجرت فرود و در مدينه نازل شده است. شـنـاخت «مكى» و «مدنى» بودن آيات و سوره‌های قرآن سماعى است و بر اساس كلام پيامبر(ص) و صحابه و تابعان ثبت شده است. برای شناخت دقيق‌تر و تفكيك آسان‌تر آيات مكی و مدنی از يكديگر، معيارها، ملاك‌ها و علايم ديگری نيز ارائه شده‌ كه برخی از آنها ويژگی‌های صوری و اسلوب بيانی آيات مكی و مدنی را مشخص می‌كند و برخی ديگر ملاك‌هايی محتوايی و موضوعی‌اند كه در تشخيص اين دو دسته از آيات مفيد واقع می‌شوند. هر سوره اي كه «كلّا» دارد (اين كلمه فقط در نيمه دوم قرآن آمده است)، هر سوره اى كه سجده دارد، سوره‌هایى كه درآغاز آن حروف مقطعه ( مانند الم و الر آمده جز بقره و آل عمران)، هر سوره‌اى كه قصص انبياء و امتهاى پيشين در آن مطرح شده است.( جز بقره )، هر سوره اى كه قصه آدم و ابليس دارد به جز سوره بقره، سوره اى كه «يا ايها الناس» و «يا ايها الذين آمنوا ندارد ( جز سوره حج ) و سوره‌هاى «مفصل» يعنى سوره‌هاى كوتاه اواخر قرآن. همه این موارد از ویژگی‌های سور مکی قلمداد می‌شوند. از اقوال مشهور اين است كه سوره‌ها و آياتى كه به اصطلاح شعرگونه و يا شاعرانه هستند مكى است. البته مـرحـوم «صـبـحى صالح» پنج نشانه ديگر براى سوره‌ها يا آيات مكى قائل است كه كوتاهى آيات و سوره‌ها و ايجاز آنها و شدت و گرمى تعبير و تجانس آوایى و موسيقایى آيات، دعوت به اصول ايمان به خداوند و روز قيامت و تصوير و توصيف بهشت و دوزخ، دعوت به تمسك به اخلاق كريمه و استقامت در راه خير، مجادله با مشركات و نفى احوال و انديشه‌هاى آنان، فراوانى سوگند، بر وفق اساليب عرب از جمله این ویژگی‌ها هستند. ويژگی‌هايی نيز برای متمايز كردن سوره‌های مدنی مورد توجه است كه عبارت است: از هر سوره‌اى كه در آن احكام، فرايض، قوانين اجتماعى و مدنى آمده است، هر سوره اى كه در آن اذن جهاد و احكامش طرح شده است، هر سوره اى كه در آن ذكر منافقان آمده است (جز سوره عنكبوت)، هر سوره‌ای که در آن به مجادله با اهل كتاب و دعوتشان به عدم غلو در دين اشاره شده است، هر سوره‌ای که در آن بع تفصيل براهين و ادله در مورد حقايق دينى پرداخته شده است. همچنین طول اكثر سوره‌ها و بعضى آيات و اطناب آنها و اسلوب تشريعى آنها معیار دیگر تشخیص سوره‌های مدنی شمرده می‌شود.

فواید بحث مکی و مدنی

قرآن‌پژوهان، فوايدى را براى شناخت مكى و مدنى بودن سوره‌ها برشمرده‌اند كه عبارت است از: زمان نزول وحی: يكی از فوائد اين نوع شناخت اين است كه به زمان نزول وحی الهی می‌توان پی‌برد و اين شناخت باعث می‌شود آيات چه از نظر مكان نزول يا اشخاص مورد نظر يا از جهت زمان نزول و يا از جهت موضوع تقسيم‌بندی شوند و اين تقسيم بندی‌ها برای‌ تعيين زمان نزول آيات عامل مهمی ‌به‌شمار می‌روند. آگاهی از تلاش اسلام در دعوت به حق: از جمله فوائدی كه از شناخت مكی و مدنی بودن آيات و سور قرآن عائد شخص می‌‌شود اين است كه به تلاش‌هايی كه اسلام در دعوت به سوی حق داشته اطلاع پيدا می‌كند و به هماهنگی اين دعوت با محيط عربی اعم از مكه و مدينه و بيابان و شهر دست می‌يابد و از سبك و اسلوب‌های ‌متفاوت اين دعوت در خطاب به مؤمنان و مشركان و اهل كتاب آگاه می‌شود. شناخت آيات ناسخ و منسوخ: يكی ديگر از فوائد شناخت اين است كه هر گاه دو آيه از قرآن مجيد در يك موضوع باشد و حكم با ديگری اختلاف داشته باشد و بدانيم كه يكی مكی و ديگری مدنی است می‌توانيم بگوييم كه آيه مدنی ناسخ حكم مكی است. اطمينان از مصونيت قرآن از تحريف: فايده ديگر اين شناخت، اطمينان و تعيينی است كه در دل ما ايجاد می‌شود چرا كه اهتمام مسلمانان به اين مطالب می‌رساند كه آنان آيات نازل شده قبل از هجرت و پس از هجرت را نيز نقل كرده‌اند و آنچه را كه در شب يا روز نازل شده و آنچه در زمستان يا تابستان بوده و آنچه بر زمين يا آسمان نازل شده را نقل كرده‌اند. وقتی دقت تا اين حد باشد سلامت و مصونيت قرآن از تحريف و دستبرد معلوم و روشن می‌‌شود. بنابراین شناخت آيات مكی و مدنی عامل مهمی جهت كشف واقع‌نگری و پويايی قرآن و همچنین دستيابی به فضا و شرايط نزول محسوب می‌شود.

بحث آیات مستثنیات

تفاسیر قرآن اهل سنت و علوم قرآنی با مبانی فکری و تفسیر شیعه متفاوت است؛ آیات مستثنیات، بر اساس مبانی فکری اهل سنت شکل گرفته و شیعیان نیز در برخی موارد به صورت ناآگاهانه در تفسیر خود از آن استفاده می‌کنند. واژه مستثنی در لغت به معنای استثنا شده و حکم کلی است که بعضی از افراد از آن استثنا شده‌اند و در اصطلاح علوم قرآن، مستثنیات، آیاتی بر خلاف نزول کل سوره هستند؛ مانند وجود آیات مکی در سوره‌های مدنی و وجود آیات مدنی در سوره‌های مکی. در قرن اول آیه مستثنی نداشتیم ولی به مرور زمان اضافه شد؛ در قرن دوم تفسیر مقاتل بن سلیمان نوشته شد و در قرن سوم تعدادی آیات مستثنی به وجود آمد و تا قرن چهاردهم تعداد این آیات به حدود ۳۰۰ آیه رسید. در میان شیعیان در مورد آیات مستثنیات اختلاف نظر وجود دارد. برخی وجود این آیات را قبول دارند و بعضی نمی‌پذیرند. از میان مخالفان، «آیت‌الله معرفت» اولین کسی بود که در کتاب «التمهید» به صورت منسجم، آیات مستثنیات را جمع آوری و سپس با ذکر دلیل، آن‌ها را رد کرد. سه علت برای وجود آیات مستثنا در قرآن ذکر شده است که عبارت از؛ «سبب نزول جعلی»، «تفسیر نادرست برخی از فقرات آیات قرآن» و «خلط میان معیارهای مکی و مدنی» هستند.

بحث اختلاط سور مکی و مدنی

طبق تقسیم‌بندی رایج، سوره‌هاى قرآن از نظر مكى و مدنى به چهار دسته تقسيم مى‌شوند: سوره هاى مكى، سوره هاى مدنى، سوره‌هاى مكى با آيات مدنى و سوره‌هاى مدنى با آياتى مكى. در بـعـضـى فـهارس كه در عصر جديد و براى آيات و كلمات قرآن تدوين شده است مكی و مدنی بودن سوره‌ها با نشانه‌ی «ك» و «م» مشخص شده است كه المعجم الـمـفـهـرس لالفاظ القرآن الكريم اثر محمد فؤاد عبدالباقی، فرهنگ آمارى كلمات قرآن كـریـم تـاليف دكتر محمود روحانى از جمله‌ی اين منابع است. اختلاط سور و آيات مكی و مدنی، بحث قابل توجهی است كه در زمينه سوره‌های مکی و مدنی مطرح شده است. اين مسأله غالباً با تأكيد از سوی علمای اهل سنت طرح شده و اين نكته به عقيده‌ای پذيرفته شده بدل شده است كه در حالی كه برخی از سوره‌ها تنها دارای آيات مكی و برخی ديگر تنها دارای آيات مدنی‌اند، بعضی از سوره‌ها نيز هستند كه با وجود مكی بودن آيات مدنی دارند و برخی از سوره‌های مدنی نيز تعدادی آيات مكی در خود دارند. رأی به اختلاط آیات مكی در مدنی و بالعکس يا ناشی از جهل و تأويل‌های نادرست و يا به خاطر گرايش‌ها و موضع‌گيری‌های سياسی است. آيت‌الله ميرمحمدی در زبان فارسی اولين شخصی است كه اين رأی را نپذيرفته است و با طرح اشكالات خود صرحتاً اظهار كرده است كه سوره‌ها يا مكی و يا مدنی‌اند.

شبهات مستشرقان در باب مکی و مدنی بودن

درباره پژوهش‎های مستشرقان در باب نزول قرآن كريم، يكی از مهمترين خاورشناسانی كه به بررسی اين مطلب به شكل كاملا تحقيقی پرداخته است، ريچارد بل است كه نظرات او تاثيرات زيادی در فهم اخلاف خود داشت؛ يكی از دلايل روشن نقد جدی ديدگاه برخی از مستشرقان در زمينه ترتيب نزول و مكی و مدنی بودن آيات و سور قرآن را پيوستگی معنايی و خطابی اين آيات ذكر میکنند. شبهات و چالش‌هايی از سوی برخی مستشرقان مطرح شده مبنی بر اينكه تفاوت آيات و سور مكی و مدنی قرآن كريم بيانگر وجود تعارض و اختلاف در قرآن است كه اين اختلافات از جنبه ظاهری(الفاظ) و محتوا است. در پاسخ به این شبهه برخی معتقدند که اين امر بی‌ آنكه جنبه تعارض داشته باشد، جنبه قداست و وحيانی بودن قرآن را بيشتر ثابت می‌كند. زیرا نحوه بيان، محتوا و طرح موضوعات در آيات مكی و مدنی به تناسب شرايط متفاوت است؛ ولی بنا بر آن است كه اين شرايط برای تأثيرگذاری بيشتر بر مخاطبان از سوی خدا در نظر گرفته شده است كه افراد بيشتر از اين آيات بهره برند. اين مانند آن است كه پزشك نسخه‌ای برای بيمار بنويسد و مرحله به مرحله داروهايی را كه نياز دارد به وی اعلام كند و اين نشانگر تدبير و حكمت الهی است كه اين آيات را بدين شكل در قرآن كريم قرار داده است. دیدگاه آیت الله معرفت در خصوص بحث مکی و مدنی به باور آيت‏الله معرفت، ترتيب سوره‏ها در روايات ترتيب نزول بر اساس صدر سوره‏ها است. بر اين اساس رتبه هر سوره لزوما به اين معنا نيست كه همه آيات آن در همان مرتبه نازل شده باشد. چه بسا چند سوره‏ای كه آيه اولش نازل شده باشد و بعد سوره ديگری نازل و پس از آن سوره قبلی تكميل شده باشد. آيت‏الله معرفت با اشاره به نظر پيشينيان كه بسا سوره‏ای مكی كه در آن آيات مدنی با مكی است و بالعكس، معتقد است كه در بيشتر اين موارد بر روايات و اقوال ضعيف اعتماد شده است. به همين جهت وی هرچه را كه اين‌گونه نقل شده است، رد می‏كند. آيت‏الله معرفت در بسياری از موارد در رد آيات مستثنی به سياق آيه؛ يعنی هيئت تركيبی مفردات آيه اشاره می‏كند. ملاحظه مباحث مكی و مدنی آيت‏الله معرفت نشان می‏دهد كه وی هيچ يك از استثنائات قرآن را نمی‏پذيرد و معتقد است كه هيچ آيه مكی در سوره مدنی و هيچ آيه مدنی در سور مكی وجود ندارد. نهايت اين است كه در مواردی؛ مانند آيه ۲۶ سوره مباركه اسراء كه خداوند می‏فرمايد: «وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ» احتمال می‏دهد كه تعدد نزول وجود داشته باشد.

ضرورت و اهمیت بحث مکی و مدنی از دیدگاه آیت الله معرفت

يكى از مسايل مهم علوم قرآنى، مسأله شناخت‏ سوره‏هاى مكى و مدنى است كه «محمدهادی معرفت» در كتاب علوم قرآنی خود، تشخيص آنها را ضرورى می‌داند. يكی از دلايل اين ضرورت، شناخت تاريخ و مخصوصاً تسلسل آيات و سور و تدريجى بودن نزول آن‏ها، ازطريق شناخت‏سوره‏هاى مكى از مدنى است و انسان پيوسته در اين جست و جوست‏ تا هر حادثه تاريخى را بشناسد و بداند كه در چه زمانى و در كجا اتفاق افتاده، عوامل و اسباب‏پديد آورنده آن چه بوده است. شناختن سوره‏ها و آيه‏هاى مكى و تشخيص آنها از آيه‏ها و سوره‏هاى مدنى از اهميت‏ به‌سزایى در فهم تاريخ تشريعات اسلامى برخوردار است. دليل ديگر اين ضرورت اين است كه فهم محتواى آيه در استدلال‏هاى فقهى و استنباط احكام نقش اساسى دارد. چه‌بسا آيه‏اى به ظاهر مشتمل بر حكم شرعى است ولى چون در مكه نازل شده و هنگام نزول آن حكم تشريع نشده بوده است، بايد يا راه تأويل را پيش گرفت‏ يا به گونه ديگر تفسير كرد. شناخت دقيق مكى و مدنى بودن سوره‏ها و آيات ‏يكى از ضروريات علم كلام در مبحث امامت است.استدلالات كلامى، مخصوصا آياتى كه درباره فضايل‏اهل‌بيت (ع) نازل شده‌اند بيشتر مدنى است، چون اين مباحث در مدينه مطرح ‏بوده است.

نوآوری آیت الله معرفت در بحث مکی و مدنی

یکی از نوآوری‌های علمی و قرآنی آیت الله معرفت مباحث مکی و مدنی است؛ ایشان معقتد است که ملاک در مکی و مدنی بودن سور، حضور پیامبر(ص) در مدینه است. بدین شکل تمام سوره‌هایی که قبل از حضور پیامبر در مدینه نازل شده اند مکی هستند و هرآنچه از هنگام حضور پیامبر در مدینه نازل شده است مدنی است. چنانکه پیداست از منظر آیت الله معرفت زمان ملاک است و براین اساس، هیچ آیه استثنایی وجود ندارد یعنی در سوره‌های مکی، آیه‌ مدنی و در سور مدنی، آیه مکی نداریم؛ ایشان به صورت مفصل به این مسئله پرداخته و به نقد دیدگاه اهل سنت اهتمام کرده است. به نظر ايشان هر سوره‏ای كه مكی و يا هر سوره‏ای كه مدنی هست، همه آياتش مكی يا مدنی است.

معیارهای بازشناسی و فواید مکی و مدنی از نظر سیدقطب

تعيين مكی يا مدنی آيات و سور در تفسير فی‌ظلال القرآن و در بينش و انديشه مفسر آن، از موقعيت استوار و ژرفی برخوردارست، چنانكه وی در يك تقسيم‌بندی كلی، قرآن را به دو بخش «مكی و مدنی» تقسيم كرده و بر اساس آن به تبيين اهداف، مقاصد، جهت گيری‌ها و خصايص هريك از اين دو نوع می‌پردازد، همچنين وی در پرتو چنين بينشی توفيق يافته مراحل مختلف و متوالی روش و برنامه پويا، تحرك‌بخش، جنبش آفرين و تحول‌گرای اسلام را ترسيم نمايد و به نتايج، حقايق و دلالت‌های ارزشمند، هوشمندانه و راهگشايی در اين ارتباط دست يابد. ‌با اين وجود وی در موارد معدودی از لغزش و اشتباه در امان نمانده و به نتايج ناصوابی می‌رسد كه اين امر بيانگر لزوم به‌كار‌گيری توجه همه جانبه و دقت و مراقبت گسترده‌تر در اين عرصه خطير است. شناخت آيات مكی و مدنی هرچند مراحل مختلف رسالت اسلام و تحولات آن را به دقت نمی‌نماياند؛ لكن ويژگی‌های هريك از دو دوره‌ مستقل و مهم رسالت آن حضرت را بر ما مكشوف می‌سازد و اوضاع و شرايطی را كه در هريك از آن دو، پيامبر و نو مسلمانان با آن مواجه بوده و چگونگی دخالت قرآن را در ميدان‌ها و معركه‌های گوناگون برای دستگيری از پيامبر و پيروانش و جهت تقويت و تداوم رسالت اسلام بر ما آشكار می‌سازد كه اين امر نقش مهم و سازنده‌ای در الگودهی به مسلمانان ديگر عصرها و نسل‌ها و به‌ويژه به هنگام تجديد حيات اسلامی خواهد داشت؛ به عنوان نمونه تبيين مفسر فی ظلال القرآن از چرايی و چگونگی نزول سوره‌های إسرا، يونس، هود، يوسف و حجر كه همگی سوره‌هايی مكی هستند و در پی وقوع وضعيتی خاص و شكننده پس از رحلت «ابوطالب» و «خديجه» (رض) و پس از وقوع حادثه شگفت‌انگيز إسرا و معراج پيامبر نازل شده‌اند و تشريح ويژگی‌های اين دوره پرمشقت و كمرشكن توسط سيد قطب، لزوم درك و شناخت آيات و سور مكی و مدنی را دوچندان می‌كند.

منابع

امامت‌پدیا

ایکنا

دانشنامه اسلامی