آیه انفاق

آیه اِنفاق؛ به آیه 274 سوره بقره گفته می‌شود.این آیه درباره انفاق و چگونگی عمل به آن در شرایط مختلف نازل شد. مفسران شأن نزول آیه را در مورد انفاق امام علی(ع) دانسته‌اند که چهار درهم را در شب و روز و به صورت آشکار و پنهان انفاق کرد.

تبیین آیه

به آیه دویست و هفتاد و چهارم سوره بقره آیه انفاق گفته می‌شود. برخی این آیه را جمع‌بندی چهارده آیه پی‌درپی گذشته درباره انفاق دانسته‌اند. مفسران شیعه با استناد به روایات، شأن نزول آیه انفاق را درباره امام علی(ع) دانسته‌اند که چهار درهم را یکی در شب، یکی در روز، یکی آشکار و دیگری را در پنهانی انفاق کرددر این آیه به چگونگی انفاق، پاداش و تأثیر آن در آرامش انسان‌ها پرداخته و بر فضیلت آن در شرایط مختلف و در تمام زمان‌ها اشاره می‌کند.

جایگاه انفاق در قرآن کریم

کلمه «انفاق» بارها در قرآن کریم تکرار شده و بر اهمیت آن تأکید شده است. حتی از آن به عنوان عاملی برای ممانعت از فساد و تباهی جامعه یاد شده است. در دین مبین اسلام و در آیات و روایات مختلفی اشاره شده است که جامعه‌ای که نسبت به فقرا و نیازمندان بی‎تفاوت باشد هرگز به آرامش و سعادت دست پیدا نخواهد کرد. به ویژه یکی از تأکیدات دین مبین اسلام، انفاق و دستگیری از نیازمند از سوی مسئولان و حکام اسلامی است. سیره اقتصادی حضرت علی(ع) در دوران حکومت خود به بهترین شکل ممکن بیان‌گر این موضوع است تا جایی‌که آن حضرت به اهمیت این موضوع و نقش آن در تعدیل ثروت و حتی بهبود وضعیت مالی انفاق‌کنندگان اشاره کرده و فرموده‌اند «حصّنوا أموالکم بالزّکاة؛ اموال خویش را با دادن زکات حفظ کنید»در قرآن کریم تأکید زیادی بر انفاق در راه خداوند شده است. انفاق از دستورات مهم دین اسلام و به معنای بخشش مال به فقرا و نیازمندان است و بنا بر فرموده قرآن کریم، پاداشی عظیم برای آن در نظر گرفته شده است؛ در واقع خداوند متعال، انفاق را راه رسیدن به حقیقت دانسته است و این امر نشان دهنده جایگاه والای انفاق در قرآن کریم است. در قرآن کریم آیات متعددی درباره انفاق وجود دارد که یکی از آنها، آیه ۹۲ سوره مبارکه آل عمران است. خداوند در این آیه فرموده است: «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ؛ هرگز به نيكوكارى نخواهيد رسيد تا از آنچه دوست داريد انفاق كنيد و از هر چه انفاق كنيد قطعا خدا بدان داناست.» مفسران به تفسیر ابعاد اقتصادی این آیه پرداخته و هرکدام به شیوه‌ای اهمیت و پاداش عظیم انفاق را گوشزد کرده‌اند.آیت‌الله مکارم شیرازی در تفسیر این آیه آورده است: درباره اینکه مقصود از كلمه «بِر» در این آیه چيست؟ مفسران گفت‌وگوى بسيار دارند، بعضى آن را به معنى بهشت و بعضى به معنى پرهيزكارى و تقوى و بعضى به معنى پاداش نيك گرفته‌اند، ولى آنچه از آيات قرآن استفاده مى‌شود اين است كه «بِر» معنى وسيعى دارد و به تمام نيكی‌ها اعم از ايمان و اعمال پاك گفته مى‌شود؛ چنانكه از آيه ۱۷۷ سوره بقره استفاده مى‌شود كه ايمان به خدا، روز جزا، پيامبران ، كمك به نيازمندان، نماز و روزه، و وفاى به عهد، و استقامت در برابر مشكلات و حوادث همه از شعب «بِر» محسوب مى‌شوند.

بنابراين رسيدن به مقام نيكوكاران واقعى، شرايط زيادى دارد كه يكى از آنها انفاق كردن از اموالى است كه مورد علاقه انسان است، زيرا عشق و علاقه واقعى به خدا، و احترام به اصول انسانيت و اخلاق، آنگاه روشن مى شود كه انسان بر سر دو راهى قرار گيرد، در يك طرف مال و ثروت يا مقام و منصبى قرار داشته باشد كه مورد علاقه شديد او است، و در طرف مقابل خدا و حقيقت و عواطف انسانيت و نيكوكارى، اگر از اولى بخاطر دومى صرف نظر كرد معلوم مى‌شود كه در عشق و علاقه خود صادق است، و اگر تنها در اين راه از موضوعات جزئى حاضر بود صرف نظر كند، معلوم مى‌شود که عشق و علاقه معنوى او نيز به همان پايه است و اين مقياسى براى سنجش ايمان و شخصيت محسوب می‌شود.

بهترین نوع انفاق

بهترین زمانی که انسان می تواند انفاق کند در مورد نیازمندانی است که موانعی امکان تجارت و اشتغال مادی آن ها را گرفته است. این دسته از مردم افراد آبرومندی هستند و از کسی گدایی نمی کنند و حتی به گونه ای زندگی می کنند که به نظر می رسد افراد بی نیازی باشند. به قول معروف با سیلی صورت خودشان را سرخ نگه می دارند. آیه ۲۷۳ سوره بقره به همین نکته اشاره دارد: «لِلْفُقَراءِ الَّذينَ أُحْصِرُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ لا يَسْتَطيعُونَ ضَرْباً فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسيماهُمْ لا يَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَليمٌ»

«(صدقات) از آن فقیرانی است که در راه خدا (مانند جهاد یا غارت رفتن اموال یا بیماری مزمن یا تحصیل علم) گرفتار آمده اند، نمی توانند (برای تحصیل معاش خود) هیچ گونه در روی زمین سفر کنند، فرد ناآگاه آنها را از شدت محافظتی که دارند توانگر می پندارد آنها را از سیمایشان می شناسی از مردم به اصرار چیزی نمی خواهند. و هر چه از مال انفاق کنید مسلّما خداوند به آن داناست.»

انفاق صحیح

كلمه «ابتغاء مرضات» به معناى طلب رضايت است، كه برگشتش به تعبير «اراده وجه اللَّه» است، براى اينكه وجه هر چيزى عبارت است از جهت و سمتى كه روبروى تو است، و وجه خداى تعالى نسبت به بنده‌‏اى كه دستوراتى به وى مى‌‏دهد، و چيزهايى از او مى‌‏خواهد عبارت از رضايت او از عمل وى، و خشنوديش از امتثال او است.

و اما معناى «وَ تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ» خداى سبحان انفاق در راه خدا را به طور مطلق مدح كرد، (و فرمود: به دانه‌‏اى مى‌‏ماند كه چنين و چنان شود) سپس بنايش بر اين شد كه دو قسم انفاق را كه نمى‏‌پسندد و ثوابى بر آن مترتب نمى‏‌شود استثنا كند، يكى انفاق ريايى كه از همان اول باطل است و يكى هم انفاقى كه بعد از انجام آن، به وسيله منت و اذيت اجرش باطل شود.

بطلان اين دو قسم انفاق به خاطر همين است كه براى خدا و در طلب رضاى او انجام نشده و يا اگر شده نفس نتوانسته نيت خود را محكم نگه دارد، در اين آيه مى‌‏خواهد حال عده خاصى از انفاق‏‌گران را بيان كند كه در حقيقت طائفه سوم هستند و اينان كسانى هستند كه نخست براى خاطر خدا انفاق مى‌‏كنند و سپس زمام نفس را در دست مى‏‌گيرند و نمى‌‏گذارند آن نيت پاك و مؤثرشان دستخوش ناپاكى‏‌ها شده و از تاثير ساقط شود و منت و اذيت، آن را تباه سازد.

پس روشن شد كه مراد از «ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ» اين است كه انفاق‌‏گر منظورش و قصدش خودنمايى و يا هر قصدى ديگر (كه نيت را غير خالص مى‌‏كند) نبوده باشد، و منظور از «تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ» اين است كه آدمى زمام نفس را در دست داشته باشد، تا بتواند نيت خالصى را كه داشته نگه بدارد.

انفاق امیرالمومنین(ع)

یکی از آیاتی که به اهمیت انفاق در آن اشاره شده است و در واقع به اقدام شکوهمند حضرت علی(ع) در حال نماز اشاره دارد، آیه ۵۵ سوره مبارک «مائده» است که خداوند متعال در این آیه فرموده است: «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ؛ ولى شما تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آورده‏ اند همان كسانى كه نماز برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى‏ دهند».این آیه توسط مفسران مختلفی به شکل تفصیلی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و برخی از همین اقدام ارزشمند حضرت امیرالمؤمنین(ع) برای اثبات ولایت ایشان استفاده کرده‎اند.

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان درباره این آیه نوشته است: مدعاى اماميه كه مى‌گويند اين آيه در شأن امام على بن ابيطالب(ع) و در تنصيص ولايت و خلافت آن جناب است، زيرا تنها اوست كه در حال ركوع انگشتر خود را به سائل داد، مدعایى است بدون دليل، آنگاه از اين مفسرين سؤال شده است پس جمله حاليه «و هم راكعون» در اين بين يعنى در دنبال جمله «و يوتون الزكوه» چكاره است؟ اگر شأن نزول آيه، امام (ع) نباشد، چنانچه اماميه مى‌گويند جمله : «در حالى كه آنها در ركوعند» چه معنا دارد؟ در پاسخ گفته‌اند در اينجا معناى حقيقى ركوع مراد نيست بلكه مراد معناى مجازى آن يعنى خضوع در برابر عظمت پروردگار يا خضوعى است كه از جهت فقر يا از جهات ديگر در نهاد آدمى پديد مى‌آيد، و معناى آيه اين است كه: اوليا و ياوران شما يهود و نصارا و منافقين نيستند، بلكه اوليا و ياوران شما خدا و رسول اويند و آن مؤ منين كه نماز به پا مى‌دارند و زكات مى‌دهند و در همه اين احوال خاضعند، يا آنهایى كه زكات مى‌دهند در حالي‌كه خود فقير و تنگدست هستند، ليكن دقت در اطراف اين آيه و آيات قبل و بعدش و نيز دقت درباره تمامى اين سوره، ما را به خلاف آنچه اين مفسرين ادعا كرده‌اند و آن جوابى كه از اشكال داده‌اند، رهبرى مى‌كند، و نخستين شاهد بر فساد ادعايشان بر اينكه ولايت به معناى نصرت است همانا استدلال خود آنان است به وحدت سياق و به اينكه همه اين آيات كه يكى پس از ديگرى قرار گرفته‌اند در مقام بيان اين جهت هستند كه چه كسانى را بايد يارى كرد و چه كسانى را نبايد، زيرا درست است كه اين سوره در اواخر عمر رسول خدا(ص) در حجة الوداع نازل شده و ليكن نه تمامى آن، بلكه بطور مسلم پاره‌اى از آيات آن به شهادت مضامين آنها، و رواياتى كه در شأن نزولشان وارد شده است قبل از حجةالوداع نازل شده است.

منابع

خبرگزاری ایکنا