اوقات فراغت

اوقات فراغت؛ فراغت در لغت به معنای آسایش، آسودگی، آسوده شدن از کار روزانه و غیر آن معنا شده است. در فرهنگ اسلامی، فراغت به معنای بی‌کاری، بطالت و تنبلی نیست. در عین حال، اوقات فراغت یکی از نیاز‌های بشری در زندگی اجتماعی تلقی شده و جنبه‌ای از نیاز انسان برای تجدید قوا و ایجاد نشاط در زندگی اجتماعی است که دارای سه مشخصه انگیزه، انتخاب و رضایت باشد. بر همین اساس، برنامه‌ریزی صحیح برای اوقات فراغت نوجوانان و جوانان می‌تواند مسیر تکامل شخصیتی نسل جوان و به تبع آن ارتقای سلامت روانی جامعه را هموار سازد.

تعریف

فراغت در لغت به معنای آسایش، آسودگی، آسوده شدن از کار روزانه و غیر آن معنا شده است. اوقات فراغت نیز فرصت‌هایی است که انسان مسئولیت‌پذیر هیچ‌گونه تکلیف یا کار موظفی را عهده‌دار نبوده، زمان در اختیار اوست تا با میل و انگیزه شخصی به امر خاصی بپردازد. در تعریف دیگری از اوقات فراغت گفته شده که مجموعه‌ای از ارزش های ارضا کننده و تکامل دهنده است که فرد در فعالیت‌های اختیاری زمان فراغت، به آن‌ها رسیده است و خود را با آن بازآفرینی می‌کند.

اهمیت و ضرروت

اوقات فراغت در زندگی انسان حساسیت فوق العاده‌ای دارد و بی‌توجهی به آن می‌تواند آسیب‌های زیادی به همراه داشته باشد. لذا امام صادق(علیه السّلام) فرمودند: انسان اگر به کاری مشغول نباشد از فرط خوشی و بیکاری و بیهودگی به کارهایی دست می‌زند که ضررش بر او و نزدیکانش بسیار است. درواقع، اوقات فراغت یکی از نیاز‌های بشری در زندگی اجتماعی تلقی شده و جنبه‌ای از نیاز انسان برای تجدید قوا و ایجاد نشاط در زندگی اجتماعی است. اوقات فراغت در جوانان به واسطه شور و نشاط و نیروی جوانی از اهمیت بیشتری نیز برخوردار است. همچنین آمادگی و فراغت انسان برای بهره‌برداری مناسب و سودمند در جوانی بیش از مواقع دیگر است.

اوقات فراغت در آیات و روایات

در فرهنگ اسلامی، فراغت به معنای بی‌کاری، بطالت و تنبلی نیست. خداوند کریم به پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «اِنَّ مَعَ العُسرِ یُسراً، فاذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ اِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ؛ همانا همراه سختی ها، آسانی و آسودگی است؛ پس هرگاه فراغت پیدا کردی، خود را به کار دیگری مشغول کن و به سوی خدا رغبت کن» (انشراح/ ۷) درنتیجه، فراغت شایسته و سالم در فرهنگ قرآن، تنبلی و بی کار نشستن نیست. در همین راستا، در دعای یازدهم صحیفه سجادیه، به فراغت شایسته اشاره شده است: «اِنْ قدّرت لنا فراغاً من شغلٍ فاجعله فراغ سلامة لا تُدرکنا فیه تبعة و لاتلحقنا فیه سئمة؛ خداوندا! هرگاه برای ما فراغتی از کارها مقدّر نموده باشی، پس آن را با سلامتی (از آفات) قرارده که در آن به گناهی آلوده نشویم و خستگی به ما رو نیاورد». امیرالمومنین امام علی(ع) نیز در روایتی به فراغت اشاره فرمودند: «وَ لاَ تَنسَ نَصيبَكَ مِنَ الدُّنيا: لا تَنسَ صِحَّتَكَ وَ قُوَّتَكَ وَ فَراغَكَ وَ شَبابَكَ وَ نَشاطَكَ اَن تَطلُبَ بِهَا الآخِرَةَ؛ سهم خود را از دنيا فراموش مكن: سلامتى، توانايى، فراغت، جوانى و شادابی‌ات را فراموش مكن تا با آنها آخرت را به دست آوری». با توجه به این سخن حضرت امیر(ع)، یک انسان مسلمان اوقات مختلفی در زندگی‌اش دارد و اتفاقا باید به گونه ای برنامه ریزی کند که بتواند همه این اوقات را داشته باشد و با این رویکرد زندگی سعادتمند خود را تضمین کند. در منابع حدیثی از امام موسی کاظم(ع) نیز روایتی نقل شده است که امام(ع) در آن، مسلمانان را به تقسیم اوقات خود به چهار بخش توصیه فرمودند: «اجْتَهِدُوا فِي‏ أَنْ‏ يَكُونَ‏ زَمَانُكُمْ‏ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَةً لِمُنَاجَاةِ اللَّهِ وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِينَ يُعَرِّفُونَكُمْ عُيُوبَكُمْ وَ يُخْلِصُونَ لَكُمْ فِي الْبَاطِنِ وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِيهَا لِلَذَّاتِكُمْ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثِ سَاعَات‏؛ در آن بكوشيد كه زمانتان را به چهار بخش تقسيم كنيد: 1. ساعتی برای ارتباط و راز و نیاز با خدا؛ 2. زمانی برای کار و تلاش؛ 3. ساعتی برای ارتباط با برادران و افراد مورد اعتمادی که عیوبتان را به شما بشناسانند و برای شما در دل اخلاص داشته باشند؛ 4. اوقاتی برای درک لذت‌های حلال (تفریحات سالم) و با بهره‌گیری از این زمان می‌توان توانایی انجام فعالیت‌های سه زمان دیگر را به دست آورد.» در روایت مشابهی، امیرمومنان حضرت علی علیه السلام، اوقات مؤمن را به سه قسمت تقسیم فرمودند: «إِنَّ لِلْمُؤْمِنِ‏ ثَلَاثَ‏ سَاعَاتٍ‏ فَسَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ يُحَاسِبُ فِيهَا نَفْسَهُ وَ سَاعَةٌ يُخَلِّي بَيْنَ نَفْسِهِ وَ بَيْنَ لَذَّاتِهَا فِيمَا يَحِلُّ وَ يَجْمُلُ وَ لَيْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ شَاخِصاً إِلَّا فِي ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشِهِ‏ وَ خُطْوَةٍ لِمَعَادِهِ أَوْ لَذَّةٍ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ؛ مؤمن وقت خويش را سه بخش مى‏كند: بخشى كه در آن با پروردگار خويش مناجات (و او را عبادت) كند؛ و بخشى كه در آن به دنبال تأمين معاش خويش رود؛ و بخشى كه به خلوت (و استراحت) پردازد، تا از آنچه حلال و زيبنده است لذّت ببرد.» از این روایات، این نکته قابل استفاده است که اعتدال در برآوردن نیازهای روحی و جسمی، کار و تلاش برای اصلاح معاش و ساعات لذّت، همه در یک جهت، یعنی طاعت الهی است.

ویژگی‌ها

مهم‌ترین ویژگی اوقات فراغت این است که انسان از روی رضایت باطنی و انگیزه شخصی، از میان مجموعه متنوع و گسترده‌ای از فعالیت‌ها، به اختیار خویش یکی را برگزیند. به بیان دیگر، در اوقات فراغت سه مشخصه انگیزه، انتخاب و رضایت از اهمیت بالایی برخوردار است.

آثار و کارکردها

مسئله اوقات فراغت را باید در زمره اوقات موثر تلقی کرد. این فرصت، این امکان را به افراد می‌دهد تا بتوانند روی بسیاری از مسائل زندگی خود سرمایه گذاری فکری داشته باشند. همچنین، انجام دادن تفریح‌های سالم از ابتلای بسیاری از بیماری‌های روحی و جسمی جلوگیری کرده و موجب شکوفایی ذوق و توانایی افراد می‌شود. بر همین اساس، برنامه‌ریزی صحیح برای اوقات فراغت نوجوانان و جوانان می‌تواند مسیر تکامل شخصیتی نوجوان و به تبع آن ارتقای سلامت روانی جامعه را هموار سازد. به عبارت دیگر، غنی‌سازی اوقات فراغت می‌تواند علاوه بر پر کردن ایام تعطیلات جوانان و نوجوانان، هم جنبه آموزشی داشته باشد و هم موجب کاهش آسیب‌های اجتماعی شود، که کشف استعدادها و توانمندسازی نوجوانان و جوانان در مساجد از موارد مهم در غنی‌سازی اوقات فراغت است.

آسیب‌ها و چالش‌ها

اوقات فراغت بخش مهمی از زندگی روزمره انسان‌هاست و اگر به آن توجه نشود، آسیب‌های فردی و اجتماعی بسیاری به‌همراه خواهد داشت. عدم توجه به اوقات فراغت، سلامت روحی و جسمی را تهدید می‌کند. زیرا یکی از دلایل اصلی ورود افراد به فضاهای نامناسب، از جمله فضای مجازی، بی‌برنامه بودن و بی‌هدف بودن آنان در اوقات فراغت است. درواقع، ریشه بسیاری از بداخلاقی و کژرفتاری ها در بیکاری و کسالت‌های ناشی از آن است. نبود گفتمان صحيح و منظم نسبت به اوقات فراغت و نشاط اجتماعی، شناخت نداشتن نسبت به فضاهای هيجان اجتماعی و نبود نگاه سيستمی و شبكه‌ای نسبت به اوقات فراغت از جمله چالش‌های موجود در بحث اوقات فراغت است. گرایش روزافزون به ارتباطات مجازی که جایگزین نامناسبی برای تخلیه هیجان و وقت‌گذرانی است نوجوانان و جوانان را از دنیای واقعی به دنیای مجازی و هیجانی می‌کشاند، زیرا فرد در دنیای واقعی جایی برای تخلیه این هیجانات ندارد. در واقع، شادابی و نشاط امری طبیعی است و با سرشت انسان درآمیخته است اما اگر بدون برنامه‌ریزی و با افراط همراه باشد، خود می‌تواند زمینه‌ساز چالش‌های روحی باشد. روح دینی برخاسته از مسجد، عامل تمایز برنامه‌های اوقات فراغت مساجد با سایر اماکن و نهادها است و اگر مساجد و نهادهای فرهنگی برنامه‌ای برای نوجوانان و جوانان نداشته باشند، وقتشان با برنامه‌های نامناسب از بین می‌رود.

بایسته‌ها

باید برای اوقات فراغت، برنامه‌ای طراحی کرد که بر اساس آن مهارت، سبک زندگی، اخلاق و همه استعدادهایی که یک انسان از آن برخوردار است را به منصه ظهور برسانند. اوقات فراغت باید زمینه شکل گرفتن رفتار و نگرش در جهت تقویت و کسب مهارت و در نتیجه رسیدن به توانمندی را به همراه داشته باشد. برنامه‌های اوقات فراغت باید مستمر، پویا و پیوسته باشد زیرا که اجرای برنامه‌های مقطعی و ناهماهنگ چندان مفید نخواهد بود. ضمن آن‌که شناختی که پدر و مادر از ویژگی‌های شخصیتی، استعدادها، خواسته‌ها، نقاط قوت و ضعف و روحیات فرزندان خود دارند آنان را به عنوان مراجع صالحی برای کمک به گذران صحیح اوقات فراغت فرزندانشان مطرح می‌سازد، اما در اوقات فراغت، کودک باید «انتخاب» کند، اجباری در کار نباشد. در ادامه نیز، برنامه اوقات فراغت باید براساس نیاز جامعه جوان تعریف شود.

منابع

ایکنا

دانشنامه آزاد فارسی

ویکی فقه

دانشنامه حوزه