سوره حجرات

سوره حُجُرات؛ چهل و نهمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء ۲۶ جای دارد. حجرات جمع حُجره به معنای اتاق است که در آیه چهارم آمده است.

معرفی سوره

اين سوره در مدينه نازل شده و داراى ۱۸ آيه و به نام سوره (حجرات) يا سوره (آداب و اخلاق) ناميده شده است (حُجرات) جمع (حُجره) است و چون در اين سوره نام حجره‌هاى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله (كه بسيار ساده و از گل و سقف آن از چوب و شاخه‌هاى خرما بود) برده شده، اين سوره حجرات ناميده شده است. آغاز سه سوره قرآن، (مائده، حجرات و ممتحنه) كه درباره مسائل حكومتى و اجتماعى است، با جمله (يا ایّها الّذين آمنوا) شروع شده است.در اين سوره به خاطر آن كه چند بار پى‌درپى جمله (يا ایّها الّذين آمنوا) آمده است، سيماى يك جامعه اسلامى از آن معلوم مى‌شود.دلیل نام‌گذارى سوره حجرات آیه چهارم اين سوره است كه واژه حجرات در آن آمده است. اين واژه به خانه‌ها يا اتاق‌هاى پيامبر(ص) اشاره دارد و از آنجا كه آداب و اخلاق اسلامى در آيات  این سوره موج مى‌زند، بنابراین حجرات به سوره آداب و اخلاق نیز ناميده شده است.

محتوای سوره

علامه طباطبایی ذیل آیات سوره حجرات می‌فرماید: این سوره مشتمل بر مسائلی از احکام دین است. احکامی که با آنها سعادت زندگی فردی انسان تکمیل می‌شود. بعضی از آن مسائل ادب جمیلی است که باید بین بنده و خدای سبحان رعایت شود و پاره‌ای از آنها آدابی است که بندگان خدا باید در مورد رسول خدا(ص) رعایت کنند(که در آیات اول سوره‌ حجرات به تعدادی از این آداب اشاره شده است).

بعضی دیگر از احکام مربوط به مسائلی است که مردم در برخورد با یکدیگر در زندگی خود باید آن را رعایت کنند. قسمتی دیگر مربوط به برتری‌هایی است که بعضی از افراد بر بعضی دیگر دارند و تفاضل و برتری افراد از اهم اموری است که جامعه‌ مدنی با آن منتظم می‌شود و انسان را به سوی زندگی توأم با سعادت و عیش پاک و گوارا هدایت می‌کند و در آخر به حقیقت ایمان و اسلام اشاره شده است و بدین‌سان بر بشریت منت می‌گذارد که نور ایمان را به او افاضه کرده است.بنابراین این سوره مشتمل بر نکات مهمی است که عبارتند از:

آداب برخورد با پیامبر اسلام و اصولی را که مسلمانان باید در محضر پیامبر رعایت کنند. یک سلسله اصول اخلاقی و اجتماعی که به‌کار بردن آنها باعث محبت، صفا، صمیمیت، اتحاد و امنیت در جامعه می‌شود و فراموش کردن این نکات باعث بدبینی، نفاق، پراکندگی و ناامنی می‌شود. دستوراتی که مربوط به چگونگی برخورد با اختلاف‌هایی است که بین مسلمانان روی می‌دهد.

معیار ارزش انسان در پیشگاه خداوند و اهمیت مسئله‌ تقوا: تأکید روی این مسئله مهم که ایمان تنها به گفتار نیست، بلکه باید علاوه بر اعتقاد قلبی اثر ایمان در اعمال انسان و در جهاد با اموال و نفوس آشکار شود. و در‌ آخرین آیه از علم خداوند و آگاهی او از همه اسرار نهان عالم هستی و اعمال انسان‌ها سخن گفته است که در حقیقت ضمانت اجرایی همه بخش‌های سوره است.رهنمودهای اخلاقی و ایمانی این سوره به دو صورت سلبی(نهی) و ایجابی(توصیه‌های آمرانه) به کار رفته است. اگر توجه شود نکات سلبی آن تماماً با حرف(لا) به کار رفته است و حالت ایجابی(امری) آن به‌صورت امر و با صیغه جمع بیان شده است.در نهایت اینکه سوره حجرات دارای دستورهای اخلاقی ارزنده و انسان‌سازی است که عمل بدان، مسلمانان را به قرب خداوند رسانده و دستیابی به جامعه نیکو و فاضل را آسان می‌سازد. در این سوره که می‌توان آن را منشور اخلاقی قرآن کریم نامید، به آموزه‌های بلندی همانند مراعات ادب به‌ویژه در برخورد با رسول گرامی اسلام(ص)، اهمیت تقوا و خداترسی، پرهیز از تجسس در کار دیگران، دوری از غیبت و بدگویی، تمسخر دیگران، افراد را با نام‌های زشت صدا کردن و پرهیز از بدگمانی، اشاره شده و مسلمانان را به این رفتارهای پسندیده در جامعه ارزشی فراخوانده است. امید که بتوانیم با عمل به دستورهای والای این سوره مبارکه در گسترش اخلاق نیک در جامعه نقش‌آفرینی کرده و با رذیلت‌های اخلاقی به مبارزه برخیزیم.

نفی نژاد پرستی

«در جهان اسلام عمدتا چهار گفتمان تلاش کرده‌اند آیه ۱۳ سوره حجرات: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ» را در فرآیند غیریت‌سازی خود وارد کنند و در تفسیر آیه هر کدام «خود» و «دیگری» خاصی را براساس تعلقات گفتمانی و دغدغه‌های خویش، برساخته‌اند. نوع مواجهه با این آیه، می‌تواند در چارچوب چهار گفتمان که هر کدام برسازنده یک «خودـ دیگری» خاص هستند، فهمیده شود.«ساینتیسم و مدرنیسم غربی» نخستین گفتمانی است که در تفسیر آیه غیریت‌سازی کرده است. وابستگان به این گفتمان شیفته و تحسین‌گیر پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی غرب به خصوص در حوزه علوم طبیعی هستند. برای افراد این گفتمان «خودی» همان غرب و «دیگری» جهان سنتی اسلام است. «پان‌اسلامیسم وغرب‌ستیزی» دومین گفتمانی است که آیه را در فرایند غیریت‌سازی خود وارد کرده است. از نظر این گفتمان ـ دقیقاً بر خلاف گفتمان قبلی ـ «خودی» جهان اسلام یکپارچه و موَحَّد بدون درنظر گرفتن گرایش‌های فرقه‌ای است و «دیگری» جهان غرب است. «ملی‌گرایی ایرانی ـ شیعی» سومین گفتمانی است که آیه را دستمایه غیریت‌سازی کرده است. برای وابستگان به این گفتمان «خودی» همان ایرانیت با تأکید بر هویت شیعی است و دیگری همان عربیت با تأکید بر هویت سنّی است. «ملی‌گرایی عربی ـ سنی» چهارمین گفتمانی است که براساس این آیه غیریت‌سازی کرده است. در این گفتمان «خودی» عربیت با تأکید بر هویت اهل سنت و «دیگری» عجمیت با تأکید هویت شیعی است.

آداب معاشرت

آيه ۱۱ سوره حجرات آمده است كه «يا اَیُهَاالَّذينَ آمَنوُا لا یَسخَر قَومٌ مِن قَومٍ عَسی اَن یَكوُنوُا خَيراً مِنهُم وَلا نِساءٍ عَسی اَن یَكُنَّ خَيراً مِنهُنَّ وَلا تَلمِزوُا اَنفُسَكُم وَلا تَنابَزوُا بالاَلقابِ؛ ای كسانی كه ايمان آورده ايد نبايد گروهی از مردان، گروه ديگر را مسخره كنند، شايد آنها از اينها بهتر باشند و نه زنانی از زنان ديگر، شايد آنان بهتر از اينان باشند و يكديگر را مورد طعن و عيب جويی قرار ندهيد و با القاب زشت و ناپسند ياد نكنيد.» اموری كه خداوند در اين آيه و آيات بعد به آن اشاره می كند از قبيل مسخره كردن، بدگمانی، غيبت، تجسس و القاب زشت، می‌تواند هركدام جرقه‌ای برای روشن كردن آتش جنگ و اختلاف باشد. در آيه مورد بحث خداوند مؤمنان،اعم از مردان و زنان را مورد خطاب قرار داده به همه هشدار می‌دهد كه از مسخره كردن يكديگر بپرهيزيد، چراكه سرچشمه استهزا و سخريه همان حس خود برتری، كبر و غرور است كه عامل بسياری از جنگهای خونين در طول تاريخ بوده است. قرآن درمورد عيب‌جوئی تعبير به «انفسكم» كرده و اين اشاره‌ای است به اينكه همه مؤمنان به منزله نفس واحدی هستند كه اگر از ديگری عيبجوئی كنند در واقع از خودشان عيبجوئی كرده‌اند.

بعضی از افراد بی‌بند و بار همواره سعی می‌كنند تا با گذاشتن القاب زشت بر افراد، انسان‌ها را تحقير كرده و شخصيت آنان را بكوبند و يا احياناً با اين كار از آنان انتقام بگيرند كه اسلام صريحاً از اين عمل زشت نهی می‌كند و هر اسم و لقبی را كه كوچك‌ترين مفهوم نامطلوبی دارد و مايه تحقير مسلمانی است، ممنوع شمرده است. انسان‌ها معمولاً با چهار گروه ارتباط دارند كه آداب برخورد با هركدام را سوره مباركه حجرات مشخص كرده است. اولين ارتباط، رابطه انسان با خداوند بوده كه در اولين آيه اين سوره می فرمايد در هيچ حكمی خود را از خداوند جلو نياندازيد، يعنی مؤمنين بايد همواره احكام اعتقادی و عملی خود را از خداوند دريافت كنيد. ارتباط بعدی رابطه انسان با پيامبر(ص) است كه در آيه دوم تا پنجم اين سوره خداوند آداب حضور در مقابل پيامبر را به ما می‌آموزد همچون بلند نكردن صدا بالاتر از صدای پيامبر(ص) و مسائلی از اين قبيل كه در صورت رعايت نكردن موجبات حبط عمل فراهم می‌شود. رابطه انسان با افراد فاسق نوع سوم ارتباط است كه اين وظيفه را خداوند در آيه شش مطرح فرموده كه اولاً شما هرگز به سراغ فاسق نرويد، اما اگر آنها به سراغ شما آمدند وخبری برای شما آوردند چشم و گوش بسته قبول نكنيد بلكه درمورد اخبار آن‌ها حتماً تحقيق كنيد. رابطه چهارم مربوط به انسان با مؤمنان است كه شامل دو بخش ارتباط با مؤمن درحضور مؤمن و ارتباط با مؤمن در غياب او است.

نکوهش عیب جویی

در قرآن‌كريم، آيات بسياری آمده كه عيب‌جويی، تحقير، مسخره كردن مؤمنان و غيبت كردن، كنجكاوی از احوال آن‌ها و تهمت‌زدن به آنان به شدت نكوهش و منع شده است كه چند نمونه از آن‌ها را ذكر می‌كنيم: «وَیْلٌ لِّكُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ» (سوره همزه آيه ۱). «وای بر هر عيب‌جوی هرزه زبان». هم‌چنين آيه ۱۱سوره حجرات كه «يا ايها الذين امنو لا يسخر قوم من قوم»، «ای اهل ايمان، نبايد جمعی جمع ديگر را مسخره كنند شايد آنهايی را كه مسخره می‌كنيد بهترين مومنين باشند و نيز زنانی نبايد زنان ديگر را مسخره نمايند بسا آنها بهترين زنان باشند و هر گز عيب‌جويی هم‌دينتان را نكنيد و به نام و لقب‌های زشت همديگر را مخوانيد.» هم‌چنين خداوند می‌فرمايد: «ای اهل ايمان، از بسياری گمان‌ها پرهيز كنيد كه برخی از پندارها گناه است و از حال نهانی همديگر كنجكاوی نكنيد و عيب‌گويی يكديگر نكنيد، آيا شما دوست می‌داريد كه گوشت برادر مرده خود را بخوريد، البته كه از آن نفرت داريد و از خدا بترسيد.»(سوره حجرات آيه ۱۲). خداوند می‌فرمايد: «آنانكه دوست می‌دارند زشتی‌ها را در ميان مومنان انتشار دهند در دنيا و آخرت عذاب دردناكی برايشان خواهد بود» (سوره نور آيه ۲۳) پيامبر اكرم (ص) می‌فرمايد: «هر كس كار زشتی را فاش كند (كيفر او) مانند كسی است كه آن را انجام داده است و كسی كه مومنی را به گناهی سرزنش كند نميرد تا خود آن را مرتكب گردد» پيامبر اكرم (ص) فرمودند: «هر كس كار زشتی را (از مومنی) بشنود پس آن را انتشار دهد (گناه او ) مانند كسی خواهد بود كه آن را انجام داده است و كسی كه كار نيكی را بشنود و آن را افشاء كند (پاداش وی) مانند كسی است كه آن را عمل نموده است.» امام صادق(ع)در اين باره می‌فرمايد: «مسلمان برادر مسلم است به او ستم نمی‌كند و با وی تقلب نكرده و محرومش نمی‌سازد». (وسائل‌الشيعه جلد۸) امام محمدباقر (ع) نيز می‌فرمايد: «براستی كه نزديك‌ترين چيزی كه بنده را به كفر می‌كشاند اين است كه شخصی با ديگری اخوت دينی برقرار سازد و لغزش‌های وی را گردآوری نمايد كه روزی با آنها او را سرزنش نمايد.» بدون شك غيبت و پرده‌دری، ريختن آبروی مردم، پايمال كردن حيثيت و شخصيت آنان مفاسد و آثار زيانبار و جبران‌ناپذيری به دنبال دارد. همانطور كه رازداری و عيب‌پوشی سبب وحدت و همكاری در ميان مردم می‌شود، عيب‌جويی و پرده‌دری و زشتی‌های آنان را برای همديگر نقل كردن، موجب اختلاف و درگيری، بدبينی، بی‌اعتمادی و دشمن‌ساز می‌شود و چه‌بسا كه به درگيری و انتقام‌جويی بيانجامد و آسايش روحی و سعادت جاودانی آنها را تباه كند اين‌گونه افراد بقا خود را در ايجاد اختلاف و رفتار منافق‌گونه می‌يابند.

فضایل سوره

این سوره فضیلت زیادی دارد و خواندن روزانه آن توصیه شده است. امام صادق(ع) فرمودند که هر کسی سوره حجرات را در هرشب یا روز بخواند کان من زوار محمد(ص) یعنی از زائران پیامبر است. شاید کسی میلیون‌ها تومان خرج کند و زائر قبر پیامبر شود. روایت نفرموده که این فرد زائر قبر پیامبر می‌شود، بلکه زائر پیامبر خواهد شد. اگر از ما بپرسند چقدر حاضرید خرج کنید تا زائر خود رسول خدا شوید و او را از نزدیک زیارت کنید. می‌گوییم حاضریم زندگی خود را بدهیم. امام صادق(ع) فرمودند که این راه باز است و اگر این کار را بکنید جزء زائران پیامبر خواهید شد. این سوره کوتاه را در شبانه‌روز یکبار بخوانید. البته ثواب‌ بسیار زیاد دیگر هم برای آن ذکر شده است؛ این ثواب برای قرائت سوره است. البته انسان نباید گناه کند زیرا عمل نیک را می‌سوزاند و ممکن است کسی این همه قرآن بخواند و ثواب ببرد ولی ناگهان همه را با انجام گناه از بین ببرد. عموماً این ثواب‌ها برای قرائت و و نیز ثواب عمل به آن بی‌حد و اندازه است.خواندن این سوره مبارکه (همراه با تدبر در آیات نورانی آن) از فضیلت بسیاری برخوردار است؛ در روایتی أبیّ بن کَعب از رسول خدا(ص) نقل کرده است که چنین فرمود: «وَ مَن قَرأ سُورَةَ الحُجُراتِ أعطِیَ مِنَ الأجرِ عَشرَ حَسَنَاتٍ بِعَدَدِ کُلِّ مَن أطَاعَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَن عَصَاهُ.» یعنی «و هر کس سوره حجرات را بخواند، ۱۰ پاداش به تعداد همه کسانی که خدا را فرمانبرداری کرده و یا نافرمانی کرده‌اند، به او داده می‌شود.

منابع

خبرگزاری ایکنا