سوره جمعه

سوره جمعه؛ شصت و دومین سوره و از سوره‌های مدنی است که در جزء بیست و هشتم قرآن قرار دارد. این سوره به سبب بیان حکم نماز جمعه، جمعه نامیده شده است. خداوند در این سوره به اهمیت نماز جمعه می‌پردازد و به مسلمانان دستور می‌دهد هنگام برپایی نماز جمعه از خرید و فروش دوری کنند.

معرفی سوره

این سوره را جُمُعه (به ضمّ میم) یا جُمْعه (به سکون میم) می‌نامند؛ چراکه حکم نماز جمعه و آداب اعمال پس از آن را بیان می‌کند. سوره جمعه جزو سوره‌های مدنی و در ترتیب نزول، صد و نهمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، شصت و دومین سوره است و در جزء ۲۸ قرآن جای دارد. سوره جمعه یک آینه درخشان از اصول اخلاقی و جوهره تعلیم و تربیت انسان و یکی از معجزات قرآن است، از ابتدا تا انتهای این سوره سرشار از اصول تربیتی برای انسان است و بر روی قرائت آن در روز جمعه در روایات تأکید شده است.

شان نزول سوره

از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است: با پیامبر(ص) نماز جمعه می‌خواندیم که کاروان تجاری رسید و مردم (نمازگزاران) به سوی کاروان پراکنده شدند و به جز دوازده نفر کسی باقی نماند که من هم جزو آنان بودم. پس این آیه نازل شد: «وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً...: و چون داد و ستد يا سرگرمی‌ای ببينند، به سوى آن روى‌ می‌آروند و تو را در حالى كه ايستاده‌اى ترک مى‌کنند». در نقلی دیگر آمده است مردم مدینه گرسنه بودند و آذوقه هم گران شده بود که کاروان تجاریِ دحیة بن خلیفه وارد مدینه شد و نمازگزاران به سوی او شتافتند و عده کمی باقی ماندند. پس آیه مذکور نازل شد و پیامبر(ص) گفت: اگر همه مسلمانان می‌رفتند، آتش آنان را فرا می‌گرفت. گفته شده کسانی که اطراف پیامبر ماندند، علی بن ابی‌طالب، حسن، حسین، فاطمه، سلمان، ابوذر، مقداد و صُهَیب بودند.

تعامل دوگان اقتصاد و عبادت

در آيات نهم و دهم سوره مباركه «جمعه»، «یَا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِكُمْ خَیْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿۹﴾ فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴿۱۰﴾؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد چون براى نماز جمعه ندا درداده شد به سوى ذكر خدا بشتابيد و داد و ستد را واگذاريد اگر بدانيد اين براى شما بهتر است (۹) و چون نماز گزارده شد در [روى] زمين پراكنده گرديد و فضل خدا را جويا شويد و خدا را بسيار ياد كنيد باشد كه شما رستگار گرديد (۱۰)»، خداوند متعال، صراحتاً اظهار می‌دارد كه پس از ذكر خدا مجدد به كار مشغول شويد و اين نشان می‌دهد كه در اسلام حتی روز جمعه هم تعطيل نيست. در سيره عملی معصومين(ع) مشاهده می‌شود كه آن بزرگواران به اندازه‌ای به كار و كوشش همت می‌گماشتند كه حضرت اميرالمؤمنين(ع) از زور بازوی خود هزار بنده را آزاد كردند و تلاش‌ها و زحمات حضرت تا آنجا است كه چاه‌هايی كه ايشان حفر می‌كردند هنوز مورد بهره‌بردای است.همچنين در ميزان‌الحكمه درباره حواريون حضرت عيسی(ع) آمده است كه هرچه از آب و نان و ساير احتياجات خود می‌خواستند حضرت برايشان دعا كرده و مهيا می‌شد، تا اينكه روزی از حضرت پرسيدند كه آيا قومی از ما بهتر هم وجود دارد؟ حضرت فرمودند: آنان كه با زور بازوی خود كار كرده و نياز خود را رفع كنند و بدين ترتيب بعد از آن حواريون به كار شست‌وشوی لباس‌های مردم مشغول شدند. يكی از عوامل مهم بيكاری جوانان نشناختن استعدادها و توانمندی‌ها و تغيير ملاك‌ها در انتخاب كار است، زيرا اگر افراد فقط در انتخاب كار درآمد زياد و كار آسان را در نظر نگرفته و استعدادهای خود را ملاك قرار دهند، يك دسته خاصی از كارها پرطرفدار و دسته‌ای ديگر بدون متقاضی باقی نمی‌ماند و علاوه بر آن براساس روايتی از اميرمؤمنان(ع) كه كار تفريح مرد است در چنين وضعيتی افراد از كار خود لذت می‌برند.

آموزش علم فلسفه بعثت

خداوند در سوره جمعه می‌فرمايد: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آياتِهِ وَ یُزَكِّيهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ»؛ او كسی است كه در ميان مردمی امّی رسولی را از خودشان مبعوث كرد تا آيات او را بر آنها بخواند و آنان را تزكيه كند و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد. پيامبر گرامی اسلام نيز، تعليم را از اهداف مهم رسالت خويش معرفی می‌نمايند، چنانچه نقل شده روزی رسول اكرم(ص) وارد مسجد شدند و دو گروه از مردم را مشاهده نمودند، گروهی مشغول عبادت و راز و نياز با معبودشان بودند و گروه ديگر به تعليم و تعلّم و مذاكرة علمی اشتغال داشتند. ايشان فرمودند: «كلاهما علی خير» هر دو كار خوبی می‌كنند. «و لكن بالتّعليم اُرسلتُ» لكن من برای تعليم به رسالت مبعوث شده‌ام و بعد داخل جمعيتی شدند كه به مذاكرة علمی مشغول بودند. ازاين رو پيامبر اكرم (ص) و ائمه معصومين(ع) از هر فرصتی برای آموزش مردم بهره می‌بردند و از هيچ كوششی دريغ نمی‌ورزيدند. به عنوان نمونه، پيامبر اسلام(ص) بعد از جنگ بدر خطاب به اسيران جنگی فرمودند: هر كس از شما كه باسواد است بتواند به ۱۰ نفر از اطفال مسلمانان خواندن و نوشتن بياموزد آزاد می‌شود.[۳] از بارزترين حركات علمی در سيره معصومين(ع) جنبش علمی امام‌باقر(ع) و امام صادق(ع) بود. به جهت فرصتی كه در اثر اختلافات بنی اميه و بنی عباس پيش آمده بود. اين دو بزرگوار آزادی عمل بيشتری داشتند؛ از اين رو، به تعليم و تربيت شاگردان اقدام كردند به طوری كه در حوزه درسی امام صادق(ع) چهارهزار شاگرد در علوم فقه، اصول، كلام، تفسير، طب، شيمی و غيره پرورش يافتند كه از جمله بارزترين آنها در كلام، هشام بن حكم، در فقه زرارة بن اعين، در حكمت مفضل بن عمر و در شيمی جابر بن حیّان بودند. از ديدگاه اسلام علم‌آموزی و تعليم نه تنها امری پسنديده است، بلكه از واجبات اين دين به شمار می‌رود و آيات و روايات زيادی بر آن دلالت دارند. از جمله اين كه رسول گرامی اسلام فرموده‌اند: «طلب العلم فريضةٌ علی كلّ مسلمٍ»؛ فراگيری دانش بر هر مسلمانی واجب است. از طرف ديگر بر دانشمندان هم واجب است كه به امر آموزش اهتمام ورزند، چنان چه در بيان ديگری از پيامبر اكرم نقل شده كه فرمودند: «ما أخذ اللهُ الميثاقَ علی الخلقِ أن يتعلّموا حتّی أخذَ علَی العلماء أن يعلّموا»؛خداوند از مردم برای يادگيری عهد و پيمان نگرفت، مگر اين كه از دانشمندان برای ياد دادن پيمان گرفت.

منابع

خبرگزاری ایکنا