سید محمدباقر صدر
شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر (زاده ۱۳۵۳ - درگذشت۱۴۰۰ه.ق)؛ فقیه جامع‌الشرایط، فیلسوف، مفسّر، متفکری آگاه به فرهنگ و علوم زمان، نویسنده، سیاست‌مدار و از بزرگ‌ترین اندیشمندان مسلمان قرن چهاردهم هجری.
تولد و خانواده
سید محمدباقر صدر در 25 ذی‌القعده سال 1353ه.ق در کاظمین متولد شد. پدرش آیت‌الله سید حیدر صدر و مادرش دختر آیت‌الله شیخ عبدالحسین آل یاسین بود.[۱] آیت‌الله سید اسماعیل صدر فرزند سید صدرالدین عاملی از فقهای بزرگ و مشهور نیمه اول قرن چهاردهم هجری بود که پس از میرزای شیرازی اول به مرجعیت شیعه رسید. سید حیدر صدر فرزند سید اسماعیل از مجتهدان جوان و پراستعداد زمانش بود که در سال 1356ه.ق در شهر کاظمین وفات یافت. از سید حیدر دو پسر و یک دختر باقی ماند: 1. سید اسماعیل صدر (1388-1340ه.ق) که از عالمان و مجتهدان جوان و پرتلاش روزگار خود بود. 2. شهید سید محمدباقر صدر. 3. آمنه (بنت‌الهدی) صدر که در سال 1356ه.ق در کاظمین متولد شد و دانشمند، نویسنده، شاعر، هنرمند و معلم فقه و اخلاق بود.[۲]
تحصیلات و اساتید
سید محمدباقر از پنج‌سالگی به مدرسه رفت و پس از اتمام دوره‌ی ابتدایی، برخلاف پیشنهاد اولیای مدرسه و مسئولان آموزش و پروش عراق مبنی بر تحصیل در مدارس تیزهوشان و اعزام به خارج کشور با هزینه‌های دولتی، باراهنمایی‌های دو دایی فقیه و دانشمندش آیت‌الله محمدرضا و آیت‌الله مرتضی آل یاسین، به تحصیل علوم حوزوی و اسلامی پرداخت. علاقه‌ی سید محمدباقر به دانش‌اندوزی به‌اندازه‌ای بود که به هر کتاب علمی و فرهنگی دست می‌یافت، مشتاقانه به مطالعه‌ی آن می‌پرداخت. فلسفه مارکسیسم را مطالعه کرد و به‌نقد عالمانه آن پرداخت. در ده‌سالگی به سلک علما درآمد و پس از فراغت از مدرسه در یازده‌سالگی ضمن فراگیری منطق، پاره‌ای از آرای آنان را به‌نقد کشید. در همین سال کتاب معالم الاصول فی علم الاصول را نزد برادرش سید اسماعیل آموخت و بیشتر کتاب‌های درسی سطح را بدون استاد مطالعه کرد.[۳] شهید صدر کتابی درزمینه‌ی منطق نوشت که آن را در حوزه علمیه شهر کاظمین تدریس می‌کرد.[۴] او در کنار تحصیل و کوشش تمام‌وقت برای مطالعه و تحصیل، دروس ابتدایی را به خواهر کوچکش بنت‌الهدی آموخت و در دوازده‌سالگی (1365ه.ق) به همراه برادرش برای گذراندن دوره عالی حوزه عازم نجف اشرف شد و از محضر آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی، سید محمدرضا[۵] و سید مرتضی آل یاسین و سید هادی حسینی تبریزی بهره برد.[۶] سید محمدباقر در هفده‌سالگی در ردیف اساتید و علما به تدریس فقه و اصول در حوزه نجف مشغول شد و کتاب غایة الفکر را در علم اصول تألیف کرد و نظر‌گاه‌های تازه‌ای در علم اصول عرضه نمود که موردتوجه مجتهدان اصولی قرار گرفت. وی تعلیقه اجتهادی بر کتاب فقهی استادش آل یاسین نگاشت و پس از پایان بردن تحصیلات عالی اصولی و فقهی خود به تدریس مشغول شد.[۷]
اجتهاد
محمدباقر صدر به دلیل بلوغ تفکر و نبوغ فکری و تلاش شانزده‌ساعته در روز، برخلاف عادت، قبل از شانزده‌سالگی، به درجه‌ی اجتهاد رسید. او در کنار نبوغ و تیزهوشی که داشت، به‌اندازه چند طلبه کوشا تلاش می‌کرد و این دو امر او را در اوان جوانی به عالی‌ترین مقام علمی و فکری رساند.[۸]
تعلیم و تربیت
سید محمدباقر از 20 سالگی با تدریس کتاب کفایه الاصول تعلیم و تربیت طلاب را آغاز کرد. از 25 سالگی به تدریس خارج اصول و از 28 سالگی به تدریس دوره خارج فقه بر اساس کتاب العروه الوثقی پرداخت. بعدها فلسفه و تفسیر قرآن نیز تدریس می‌کرد.[۹]
ویژگی‌های تدریس
مجلس درس شهید صدر، مجلس آگاهی، دانش، فرهنگ، روشنگری، اخلاق و سازندگی بود.[۱۰] اخلاق و رفتار نبوی و تواضع مرحوم صدر و بسیاری از خصال برجسته پیامبرانه ایشان، منشأ جذب شاگردان بود.[۱۱] شهید صدر، پدر معنوی و مربی طلاب به شمار می‌آمد و در تمام جنبه‌ها به تربیت شاگردان خود اهتمام داشت.[۱۲]
شاگردان
در میان شاگردان سید محمدباقر صدر می‌توان به کسانی چون: شهید سید محمدباقر حکیم، سید نورالدین اشکوری، سید محمود هاشمی شاهرودی، شیخ محمدرضا نعمانی، سید کاظم حسینی حائری، سیدعبدالغنی اردبیلی، علامه سید محمدحسین فضل‌الله، مرحوم سید عبدالعزیز حکیم، شهید سید عزالدین قپانچی، سید حسین اسماعیل صدر، سید محمد محمد صادق صدر، محمدعلی تسخیری، سید صدرالدین قپانچی، شیخ غلامرضا عرفاتیان، شیخ محمدباقر ایروانی، سید علی‌اکبر حائری، علامه عیسی قاسم، علامه سید عبدالله غریقی، سید جواد وداعی، شیخ احمد الوائلی، شیخ محمد باقر ناصری، علامه عبدالهادی فضلی، سید منذر حکیم، شیخ محسن اراکی، سید کمال حیدری، سید علی الناصر، سید عمار ابو رغیف،[۱۳] سید محمد باقر مُهری از علماء کویت، سید محمد الغروی از علماء بزرگ لبنان، شیخ محمد سعید نعمانی، شیخ فؤاد مقدادی و شیخ عبدالحلیم الزهیری و بسیاری از علمای گران‌قدر دیگر اشاره کرد.[۱۴]
مرجعیت
دوران مرجعیت آیت‌الله سید محمدباقر صدر، پس از وفات آیت‌الله حکیم (۱۳۹۰ق) آغاز شد و بسیاری از مردم عراق از او تقلید کردند.[۱۵]
ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری
شهید صدر تلاش می‌کرد تا ارتباط خود را با تمامی مراجع آگاه محکم کند،[۱۶] همچنین از طلایه‌داران تحقق وحدت و هم‌بستگی در جهان اسلام بود.[۱۷] روحیه بلند،[۱۸] ایمان عمیق به خداوند، اخلاص در عمل، مکارم اخلاق، احترام به دیگران، محبت عمیق به پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)،[۱۹] تواضع و زهد،[۲۰] مهر و محبت نسبت به همه حتی دشمنان،[۲۱] سخنان محبت‌آمیز، سیمای آرام و همیشه متبسم،[۲۲] انقطاع از ماسوی‌الله و خشوع در برابر پروردگار،[۲۳] ساده‌زیستی، اجتهاد اخلاقی و عرفانی از ویژگی‌های ایشان است. ایشان از امور دنیوی و شخصی پرهیز می‌کرد و سرلوحه تمام‌کارهای خود را رضایت الهی و سربلندی اسلام قرار می‌داد و بسیاری از فرصت‌های بزرگ برای مرجعیت و رهبری را به خاطر مصلحت اسلام و امت اسلامی از دست داد.[۲۴]
اندیشه و مکتب علمی
جامعیت و دانشنامه‌ای بودن از ویژگی‌های مکتب فکری و علمی شهید صدر است به‌گونه‌ای که علاوه بر علوم اسلامی از قبیل فقه و اصول، ابتکارات علمی ارزشمندی درزمینه‌ی منطق، فلسفه، عقاید اسلامی، علوم قرآن، اقتصاد، تاریخ، حقوق، سیاست مالی و بانکداری، شیوه‌های آموزش و تربیت حوزوی، شیوه‌های حکومت اسلامی و فعالیت سیاسی دارد.[۲۵] آشنایی با شعر و ادبیات، شناخت علوم و فرهنگ ملت‌های غیرمسلمان،[۲۶] آموختن علوم و فنون مختلف بدون کمک گرفتن از اساتید،[۲۷] تسلط و نکته‌سنجی در مباحث قرآنی، ورود به رشته‌های علمی و فکری با نگاهی بسیار جامع و دقیق،[۲۸] ظرافت و دقت در بحث و تحلیل، استفاده از روش موضوعی و بررسی موضوعات به شیوه متکامل، تناسب پژوهش و شیوه استدلال در هر موضوع، جمع میان شیوه منطقی و رعایت احساسات انسانی، جمع میان ذوق فنی و احساس عقلانی،[۲۹] نوگرایی و ابداع در اندیشه‌ها چه ازنظر محتوا و چه ازنظر سبک و ترتیب، تطبیقی بودن اندیشه‌ها درباره مکاتب و نظریات دیگران، مستدل، منطقی و مستحکم بودن استدلالات، نظام‌مند بودن طرز تفکر و قدرت ترسیم مکتب، شیوایی و جذابیت بیان ازنظر جمله‌بندی، طرز ورود و خروج در مطلب و تنظیم مقدمات و نتیجه‌گیری‌ها ازجمله توانمندی‌های علمی شهید صدر است.[۳۰] بُعد روش‌شناسی در تفکر او، سازمان برتر افکار او، قدرتش بر استفاده از روش‌های جدید تفکر، نظارت درصحنه روشنفکری اسلام از بالا، گذر او از بعد فرضی در فهم اسلام به بعد عملی و آگاهی از اولویات فکری و فرهنگی در برهه حساس تاریخی امت اسلامی وجه تمایز اوست. سید صدر در آنچه به او امکان می‌داد اندیشه‌ای بسازد که بتواند اوضاع را مدیریت کند و عمل نموده و واقعیت ببخشد و در مقام انفعال قرار نگیرد، سرآمد است.[۳۱]
نظریه‌پردازی‌های علمی
قبل از شهید صدر، علما و اندیشمندان جهان اسلام اشاره‌های جزئی به نظریه‌پردازی داشته‌اند، اما شهید صدر به‌صورت جامع به نظریه‌پردازی اسلامی پرداخت.[۳۲] باور به یکپارچگی و به هم‌پیوستگی میان کل اجزای شریعت اسلامی[۳۳] و اعتقاد به پویایی اسلام و جریان آن در تمامی جنبه‌های منفی و مثبت زندگی[۳۴] سبب ارائه‌ی نظریه‌های مختلف در علوم اسلامی توسط ایشان بود که برخی از آنان عبارت‌اند از: فقه: سید محمدباقر صدر، با تسلط بر روش‌های استدلالی، مبانی، اصول، آراء و اقوال جدید و قدیم در حوزه فقه،[۳۵] پایه‌های مکتب فقهی و اصولی جدیدی را بنا نهاد که امتیازش به برنامه‌ریزی، استحکام مضامین مبتنی بر تفکر عمیق و نقدپذیری فعال و سازنده است.[۳۶] شهید صدر بحث‌هایی را در ضرورت تحول و گسترش اندیشه اجتهادی و روش استنباط فقهی به رشته تحریر درآورد.[۳۷] ایشان طرح مرجعیت موضوعی را برای گسترش نقش فقها و تقسیم آنان به‌منظور پذیرش همگانی مسئولیت‌ها بیان نمود.[۳۸] ازنظر ایشان، مصلحت در ایجاد مرجعیتی متشکل از شورای فقها است که از این شورای علما نیز مجموعه‌های دیگر نشئت بگیرد و هرکدام از آن‌ها به جنبه‌ای از جنبه‌های مرجعیت بپردازد و در آن عمیق شود.[۳۹] اصول فقه: شهید صدر با بریدن از فقه فروع و اصرار بر به‌کارگیری اصول فقه توانست به مشکلات نوین زندگی بشری از منظری اسلامی پاسخ گوید؛ پاسخ‌هایی که مبتنی بر مسئله‌ی رابطه میان متن مقدس، عقل و واقعیت بود. از دید شهید صدر اندیشه اسلامی تا آنگاه‌که از چشم‌انداز اصول فقه به مفهوم‌سازی نپردازد، توان تولید اندیشه اجتماعی و سیاسی از آن دست را نخواهد داشت که بتواند جوامع مسلمان را به جلو ببرد و سبب نوزایی این جوامع شود.[۴۰] بحث‌های شهید صدر در علم اصول در باب سیره‌ی عقلانیه و سیره‌ی متشرعه و راه‌های کشف آن و قواعد حاکم بر آن شامل نوآوری‌های بسیاری است.[۴۱] مرحوم صدر حق‌الطاعه را که مسلکی در علم اصول است، پیگیری کرد و با استناد به این مسلک، قاعده قبح عقاب به لابیان را زیر سؤال برد.[۴۲] اقتصاد و فلسفه: شهید صدر، موضوعات و مباحث جدیدی را در فقه اسلامی بررسی و مکتب اقتصاد اسلامی را کشف کرد و استدلال‌ها و نظریات ابتکاری در زمینه بانکداری اسلامی بدون ربا مطرح نمود.[۴۳] ایشان در کتاب اقتصادنا با تسلط کامل و انتقادی به سایر مکاتب اقتصادی، به پردازش نظریه اقتصاد اسلامی مبادرت ورزید و در فلسفه نیز چنین رویکردی داشت و بااطلاع و تسلط کامل به‌نقد اندیشه‌های دیگران پرداخت.[۴۴] علوم اجتماعی: بر طبق رأی شهید صدر، اسلام توانایی رهبری زندگی اجتماعی بر تمام سطوح و اجابت همه‌ی حاجات انسان در جامعه‌ی معاصر را دارد. شهید صدر تحلیلی عینی از نظام امامت ازنظر شیعیان ارائه کرد و اندیشه مهدوی را به‌گونه‌ای متناسب با نیازهای عصر و در چارچوب نیاز به یک مصلح جهانی تحلیل کرد.[۴۵] تاریخ و تفسیر: شهید صدر در شیوه موضوعی خود در تفسیر و تاریخ ابتکارات ارزشمندی دارد، به‌گونه‌ای که توانست نظریه قرآن کریم و رسالت اسلامی نسبت به موضوعات مختلف زندگی و هستی را کشف و در پژوهش‌های خود در کتاب سنت‌های تاریخی در قرآن بر این موضع تأکید کند.[۴۶] ایشان در موضوع سنن تاریخی در قرآن کریم به 3 حقیقت می‌پردازد: 1.هنجارهای قرآنی تاریخ ماهیت علمی دارند؛ زیرا با دستوراتی که قوانین علمی را متمایز می‌کند، متمایز می‌شود. 2.ماهیت الهی دارد؛ زیرا نمایانگر حکمت و مدیریت خداوند در عرصه تاریخی است. 3.ماهیت انسانی دارد؛ زیرا انسان را از نقش مثبتش جدا نمی‌کند و مانع اراده و آزادی انتخاب او نمی‌شود، بلکه بیش‌ازپیش بر مسئولیت او در عرصه تاریخی تأکید می‌کند.[۴۷] شهید صدر فردی خلاق در زمینه‌ی تفسیر موضوعی قرآن بود و آیاتی را به شیوه‌ی موضوعی تفسیر کرد.[۴۸] ایشان با استفاده از این روش توانست رابطه میان مفاهیم و احکام یا رابطه میان نظریه قرآنی و قوانین اسلامی را کشف کند.[۴۹] اقدامات علمی شهید صدر چالش‌ها و مشکلات تمدن معاصر را درک کرد و با شیوه‌ی علمی توانست از ضربه‌ی تمدن مادی به انسان عصر جدید ممانعت کند و بی‌ارزش بودن و عدم توانایی تمدن مادی برای حل مشکلات انسان معاصر را اثبات کند. شهید صدر توانست با روش علمی و منطقی، اطمینان و اعتماد به اسلام و مبانی شریعت اسلامی را برگرداند و نظریات اسلام در زمینه‌های مختلف ازجمله اقتصاد و سیاست و سازگاری آن با واقعیت جوامع اسلامی را تبیین کند.[۵۰] نگارش کتب و آثار ارزشمند، تولید محتوا در راستای نیاز امت اسلامی،[۵۱] تربیت اندیشمندانی پویا، مسئول و متعهد،[۵۲] تشویق دیگران برای پرداختن به حوزه پژوهش در علوم قرآن کریم،[۵۳] ارائه‌ی سخنرانی‌هایی با موضوع تفسیر قرآن،[۵۴] معرفی اسلام به‌عنوان دینی جامع و پاسخگوی تمام نیازها و مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فلسفی و... در اعصار و زمان‌های گوناگون، مقابله با هجوم شبهات و اندیشه‌های مارکسیستی،[۵۵] تلاش برای تحکیم ستون‌های اسلام و تدوین قوانین اسلام در سطح علمی و فکری در جهان اسلام،[۵۶] تلاش برای عربی کردن حوزه نجف تا جوانانی از میان مردم عراق در حوزه تربیت شوند،[۵۷] اصلاح روش‌های تدریس حوزه علمیه و افزایش توان استنباط تحلیلی در میان پژوهشگران در راستای ایجاد ساختاری نوین در این نهاد برای رهبری و کنترل جنبش ملت اسلامی و فراهم نمودن تمامی امکانات لازم برای توسعه و رشد این جنبش[۵۸] ازجمله اقدامات و فعالیت‌های علمی شهید صدر است.
نظریه سیاسی
شهید صدر شهید صدر با بهره‌گیری از آیه 38 سوره شوری[۵۹] برپایی حکومت اسلامی بر پایه مشاوره را امری ضروری و فعالیت حزبی در امت اسلامی را ممکن می‌داند. همچنین در نظریه سیاسی خود امربه‌معروف و نهی از منکر و دعوت به اسلام و دین را از مهم‌ترین واجبات اسلامی می‌داند.[۶۰] ایشان ولی‌فقیه را رکن اساسی در روابط سیاسی و نهضت بیداری و جنبش اسلامی معرفی می‌کند، به‌طوری‌که هم جنبش اسلامی را رهبری می‌کند و هم بر آن، نظارت سیاسی و فکری دارد.[۶۱] شهید صدر نظریه مرجعیت شایسته را نیز مطرح نمود و معتقد بود مرجعیت شایسته باید سیمایی روشن و یکدست از اهداف خود ارائه دهد و این حرکت هدف‌دار و آگاهانه پیوسته بر اساس آرمان‌هایی تعیین‌شده به‌پیش رود.[۶۲]
فعالیت‌های اجتماعی سیاسی
شهید صدر آغازگر جنبش اول در عراق و خواهان رهایی از نظام دشمن اهل‌بیت بود.[۶۳] ایشان از طریق شرکت در نشست‌ها و همایش‌ها، جنبش‌های بیداری اسلامی را تشویق و برای نشر اندیشه‌های شیعی تلاش زیادی کرد.[۶۴] او در مقابل حکومت ظالم و فاسد عراق ایستاد و باوجود مراجع و بزرگان آن زمان، دست از روشنگری برنداشت.[۶۵] مشارکت در تأسیس حزب الدعوه الاسلامیه، مشارکت در تأسیس جماعة العلماءالمسلمین در نجف اشرف،[۶۶] فتوا به تحریم عضویت در حزب بعث، مشارکت در تأسیس دانشکده اصول دین بغداد،[۶۷] صدور بیانیه‌های سه‌گانه برای ملت عراق،[۶۸] حمایت از امام خمینی(ره) با موضع‌گیری قاطع و تلاش برای ایجاد حکومتی اسلامی در عراق[۶۹] از اقدامات و فعالیت‌های سیاسی اوست.
دستگیری و شهادت
به دلیل مبارزات و فعالیت‌های سیاسی شهید صدر علیه حکومت بعث، ایشان چهار بار توسط حزب بعث بازداشت شد. نخستین بار در سال 1392ه.ق بود که سید را درحالی‌که در بیمارستان نجف در بستر بیماری بود دستگیر کردند. مرتبه دوم در ماه صفر 1397ه.ق بعد از مراسم قیام گونه اربعین حسینی، سید شهید بازداشت شد. مرتبه سوم در ماه رجب 1399ه.ق بود که در پی ماجراهای به وجود آمده در این ماه و به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی ایران، رژیم مزدور بعثی دچار وحشت شدیدی شده بود. پس‌ازآن در روز 18 رجب 1399ه.ق خانه آیت‌الله صدر به دستور حاکمان بغداد، محاصره و فرمان قطع رابطه او با دیگران صادر شد و به مدت 9ماه منزل ایشان تحت کنترل بود. سرانجام در تاریخ 16 فروردین 1359ه.ش، برای چهارمین بار آیت‌الله سید محمدباقر صدر را همراه خواهرش بنت‌الهدی دستگیر کرده و به بغداد بردند.[۷۰] در این دستگیری از ایشان خواسته‌شده بود تا از فتوای خود بر تحریم عضویت در حزب بعث برگردد، از حزب الدعوه برائت جسته و فتوا به حرمت آن دهد و انقلاب اسلامی ایران را تأیید نکند.[۷۱] به دنبال امتناع آیت‌الله صدر از انجام این درخواست، این خواهر و برادر را به شکنجه‌گاه برده و به شهادت رساندند و در نیمه‌های شب 19 فروردین، جنازه آن دو شهید را به خانواده‌شان تحویل دادند.[۷۲]
تألیفات
آیت‌الله سید محمدباقر صدر تألیفات و کتاب‌های ارزشمندی در حوزه‌های مختلف نگاشته است که برخی از این آثار عبارت‌اند از: اقتصادنا: شامل پژوهش علمی درزمینه‌ی مکتب‌های مختلف اقتصادی ازجمله اقتصاد مارکسیستی و اقتصاد سرمایه‌داری که با استدلال و برهان علمی شکست این دو نظریه اثبات‌شده است.[۷۳] این کتاب باهدف تأثیر نپذیرفتن اندیشمندان مسلمان از اقتصاد کمونیستی، ساختن تمدن اسلامی و زندگی در سایه این تمدن باهدف بهره‌گیری از عدالت اسلامی به‌دوراز مشکلات سرمایه‌داری و سوسیالیستی تألیف شده است.[۷۴] فلسفتنا: بررسی مهم‌ترین نظریه‌های فلسفی، طرح نظریه شناخت و معرفت اسلامی[۷۵] و طرح نقدی بر ماتریالیسم دیالکتیک و تاریخی.[۷۶] در این کتاب، مباحث جدیدی در زمینه‌ی فلسفه اسلامی با اسلوب و سبکی همسو با مقتضیات معاصر ارائه گردیده است.[۷۷] البنک اللاربوی: کتابی در توضیح شیوه بانکداری اسلامی و چگونگی رهایی از تعاملات بانکی ربوی است که توانمندی اندیشه اقتصاد اسلامی در بررسی مسائل حساس بانکداری را تبیین می‌کند. الاسس المنطقیه للإستقراء: دستاوردی در زمینه‌ی پژوهش‌های فلسفی و منطقی که در آن به تحلیل و بررسی مسئله استقراء پرداخته است.[۷۸] طبق نظر شهید صدر با به‌کارگیری روش استقرای مستدل می‌توان وجود خدا را اثبات کرد. وی این روش را در علومی همچون فقه و اصول وارد و نتیجه‌بخشی ادله‌ای همچون اجماع، تواتر، شهرت و دیگر ادله اصولی را بر مبنای استقرای پیشنهادی خود و بدون نیاز به‌قاعده حکم الامثال اثبات نمود.[۷۹] الفتاوی الواضحه: رساله عملی شهید صدر که در آن مسائل عبادی به شیوه جدید و متفاوت مطرح‌شده است.[۸۰] المدرسه القرآنیه: تعریف، ارزیابی و شناخت ابزارهای دستیابی به تفسیر موضوعی و مقایسه آن با تفسیر ترتیبی.[۸۱] بحث حول الولایه: پژوهشی درباره ولایت که در اصل مقدمه‌ای برای کتاب الشیعه الامامیه از عبدالله الفیاض است و در آن موضوع تشیع و گسترش آن در جامعه اسلامی بررسی‌شده است. بحث حول المهدی(عج): پژوهشی درباره حضرت مهدی(عج) با رویکردی جدید و متفاوت.[۸۲] المدرسه الاسلامیه: تبیین ضعف اندیشه‌های مادی در بررسی مشکلات اجتماعی و طرح نظریه اسلامی در بررسی مشکلات بشری.[۸۳] المرسل، الرسول، الرساله: مقدمه‌ای برای رساله الفتاوی الواضحه که در آن شیوه جدیدی در بررسی مسائل اعتقادی اتخاذشده است. دروس فی علم الاصول: طرح آراء و اندیشه‌های شهید صدر درزمینه‌ی علم اصول. فدک فی‌التاریخ: تحلیل تاریخی حادثه فدک به‌صورت بی‌طرفانه، روشمند و مستقل. الاسلام یقودالحیاه: سلسله پژوهش‌هایی در پاسخ به مسائل اساسی مربوط به دولت اسلامی مانند قانون اسلامی، صلاحیت حاکم و موضوعات مختلف.[۸۴] نظرة عامة فی العبادات: بررسی نقش عبادت در زندگی انسان و ضرورت آن را در بنای متکامل انسان و معانی عبادی احکام و ابعاد متافیزیکی مسائل عبادی. المحنه: دو سخنرانی از شهید صدر در بررسی مفهوم قرآنی محنت. المعالم الجدیده للأصول: پژوهشی علمی در تحلیل تحول علمی تاریخ اندیشه اصولی. التفسیر التجزیئی و التفسیر التوحیدی للقرآن الکریم: پژوهشی درزمینه‌ی شیوه تفسیر ترتیبی و گرایش توحیدی یا موضوعی در تفسیر قرآن کریم.[۸۵] المجتمعنا: کتابی بر اساس سخنرانی‌های اخیر شهید صدر که به بررسی طرح کلی جامعه اسلامی از دیدگاه قرآن می‌پردازد و این اندیشه قرآنی را که انسان عامل حرکت تاریخ است، بررسی می‌کند.[۸۶] سنت‌های تاریخی در قرآن کریم: در این کتاب، عناصر اجتماعی قرآن، نقش انسان درحرکت تاریخ، نقش ایده آل گزینی، خطر سیر همه به‌سوی ایده آل مطلق و انعکاس رابطه انسان با طبیعت در رابطه انسان با انسان و قانون‌های ثابت و متغیر در اسلام تحلیل‌شده است.[۸۷] بحوث فی شرح العروه الوثقی: مجموعه بحث‌ها و نوآوری‌های فقهی شهید صدر.[۸۸]
منابع
ایکنا
ویکی فقه
ویکی شیعه
ارجاعات
- ↑ زندگی‌نامه علامه شهید صدر، ص6.
- ↑ همان، ص7.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شهید صدر، ص6و7.
- ↑ شهید صدر با دسیسه‌چینی امریکا و صهیونیسم شهید شد، ص107.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شهید صدر، ص7.
- ↑ شهید صدر با دسیسه‌چینی امریکا و صهیونیسم شهید شد، ص107.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شهید صدر، ص7.
- ↑ همان، ص7و8.
- ↑ همان، ص8.
- ↑ تفسیر موضوعی شهید صدر منجر به پویایی روش علمی برای ارائه مفاهیم قرانی شد، ص49.
- ↑ شهید صدر مخالف تفسیر لفظی قران بود و در این زمینه نظریه تفسیر معنایی را مطرح کرد، ص40.
- ↑ شهید صدر معتقد بود مفسر موضوعی مشکل را از بطن جامعه برمی‌گزیند و آن را بر قران عرضه می‌کند، ص44.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شهید صدر، ص8.
- ↑ الإمام الصدر إهتم ببناء الإنسان علی اساس القیم الإسلامیه، ص193.
- ↑ قلی زاده، مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۶۱، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ ۱۳۷۲.
- ↑ شهید صدر معتقد بود مفسر موضوعی مشکل را از بطن جامعه برمی‌گزیند و آن را بر قران عرضه می‌کند، ص44.
- ↑ ذوق فلسفی-اجتماعی‌اش او را به سمت تفسیر موضوعی برد، ص25.
- ↑ همان، ص24.
- ↑ الثقافه الموسوعیة للشهید الصدر فی کتاباته جعلته محل شد الأنظار و الإشاره، ص196.
- ↑ نظریه البنک اللاربوی؛ عالجت الأزمه العالیه بعد طرحها بثلاثه عقود، ص168.
- ↑ شهید صدر مخالف تفسیر لفظی قران بود و در این زمینه نظریه تفسیر معنایی را مطرح کرد، ص36.
- ↑ تفسیر موضوعی شهید صدر منجر به پویایی روش علمی برای ارائه مفاهیم قرانی شد، ص49.
- ↑ همان، ص50.
- ↑ شهید صدر پرداختن به تفسیر موضوعی را باعث ایجاد وحدتی قرانی میان مسلمین می‌دانست، ص48.
- ↑ ویژگی‌های فکری و علمی مکتب علامه صدر در نگاه آیت‌الله هاشمی شاهرودی، ص120و121.
- ↑ شهید صدر با دسیسه‌چینی امریکا و صهیونیسم شهید شد، ص107.
- ↑ شهید صدر مخالف تفسیر لفظی قران بود و در این زمینه نظریه تفسیر معنایی را مطرح کرد، ص37.
- ↑ همان، ص39.
- ↑ ویژگی‌های فکری و علمی مکتب علامه صدر در نگاه آیت‌الله هاشمی شاهرودی، ص120و121.
- ↑ تأملاتی در اندیشه و رفتار علامه صدر به قلم ابراهیم الجعفری، ص129.
- ↑ مشروع السید الصدر کان ضروره لتطویر الدرس القرآنی لانجد قوة التفسیر الموضوعی فی سائر اعماله، ص171.
- ↑ بررسی ویژگی‌های تفسیر موضوعی و شیوه تدریس شهید صدر، ص26.
- ↑ مکتب فکری شهید صدر ازنظر محمد عبداللاوی، ص130.
- ↑ شهید صدر و کشف سنت‌های تاریخی در قران از دیدگاه علامه فضل‌الله، ص124و125.
- ↑ شهید صدر مخالف تفسیر لفظی قران بود و در این زمینه نظریه تفسیر معنایی را مطرح کرد، ص37.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شهید صدر، ص8.
- ↑ تفسیر موضوعی شهید صدر منجر به پویایی روش علمی برای ارائه مفاهیم قرانی شد، ص51.
- ↑ شهید صدر پرداختن به تفسیر موضوعی را باعث ایجاد وحدتی قرانی میان مسلمین می‌دانست، ص47.
- ↑ شهید صدر معتقد بود مفسر موضوعی مشکل را از بطن جامعه برمی‌گزیند و آن را بر قران عرضه می‌کند، ص42.
- ↑ مکتب فکری شهید صدر ازنظر محمد عبداللاوی، ص130و131.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شهید صدر، ص8.
- ↑ شهید صدر با استناد به قران آزادی را قالبی می‌دانست که به محتوا نیاز دارد، ص112.
- ↑ ویژگی‌های فکری و علمی مکتب علامه صدر در نگاه آیت‌الله هاشمی شاهرودی، ص120و121.
- ↑ شهید صدر مخالف تفسیر لفظی قران بود و در این زمینه نظریه تفسیر معنایی را مطرح کرد، ص39.
- ↑ اعمال الشهید الصدر تعکس آلام المجتمعات الاسلامیه، ص178.
- ↑ ویژگی‌های فکری و علمی مکتب علامه صدر در نگاه آیت‌الله هاشمی شاهرودی، ص120و121.
- ↑ الشهید صدر یؤکد أن السنن التاریخیه فی القرآن من المؤثرات علی حرکه المجتمع، ص180.
- ↑ تدریس تفسیر قران در مکتب نجف از ابتکارات شهید صدر بود، ص115.
- ↑ تفسیر موضوعی شهید صدر منجر به پویایی روش علمی برای ارائه مفاهیم قرانی شد، ص52.
- ↑ ویژگی‌های فکری و علمی مکتب علامه صدر در نگاه آیت‌الله هاشمی شاهرودی، ص120و121.
- ↑ بررسی ویژگی‌های تفسیر موضوعی و شیوه تدریس شهید صدر، ص28.
- ↑ شهید صدر پرداختن به تفسیر موضوعی را باعث ایجاد وحدتی قرانی میان مسلمین می‌دانست، ص47.
- ↑ همان، ص46.
- ↑ تدریس تفسیر قرآن در مکتب نجف از ابتکارات شهید صدر بود، ص116.
- ↑ شهید صدر در آخرین درس تفسیرش از حوزه اندیشه فاصله گرفت و به مسائل شهودی رسید، ص110.
- ↑ ویژگی‌های فکری و علمی مکتب علامه صدر در نگاه آیت‌الله هاشمی شاهرودی، ص120.
- ↑ شهید صدر معتقد بود مفسر موضوعی مشکل را از بطن جامعه برمی‌گزیند و آن را بر قران عرضه می‌کند، ص43.
- ↑ شهید صدر نظریه‌پرداز اسلام نوگرا بود، ص132.
- ↑ (وَ الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِرَبهِِّمْ وَ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنهَُمْ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُون؛ «و كسانى كه [نداى] پروردگارشان را پاسخ [مثبت] داده و نماز برپا كردهاند و كارشان در ميانشان مشورت است و از آنچه روزيشان دادهايم انفاق مىكنند» (شوری/38)).
- ↑ نظریه سیاسی علامه صدر از منظر شهید سید محمدباقر حکیم، ص123.
- ↑ همان، ص122.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شهید صدر، ص11.
- ↑ السفیر العارقی لدی طهران فی حوار خاص: شهید الصدر الاول کان روحیه الخطاب الاسلامی، ص169.
- ↑ شهید صدر با دسیسه‌چینی امریکا و صهیونیسم شهید شد، ص107.
- ↑ شهید صدر با استناد به قران آزادی را قالبی می‌دانست که به محتوا نیاز دارد، ص113.
- ↑ نظریه سیاسی علامه صدر از منظر شهید سید محمدباقر حکیم، ص122.
- ↑ الثقافه الموسوعیة للشهید الصدر فی کتاباته جعلته محل شد الأنظار و الإشاره، ص197.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شهید صدر، ص12.
- ↑ همان، ص10.
- ↑ همان، ص11و12.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۱۹.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شهید صدر، ص11و12.
- ↑ معرفی آثار علامه شهید صدر، ص15.
- ↑ نظریه‌پردازی اقتصادی شهید صدر از نگاه علامه الفضلی، ص127.
- ↑ معرفی آثار علامه شهید صدر، ص15.
- ↑ شهید صدر با استناد به قران آزادی را قالبی می‌دانست که به محتوا نیاز دارد، ص112.
- ↑ همان، ص115.
- ↑ معرفی آثار علامه شهید صدر، ص15.
- ↑ شهید صدر مخالف تفسیر لفظی قران بود و در این زمینه نظریه تفسیر معنایی را مطرح کرد، ص38.
- ↑ معرفی آثار علامه شهید صد، ص16.
- ↑ شهید صدر در آخرین درس تفسیرش از حوزه اندیشه فاصله گرفت و به مسائل شهودی رسید، ص109.
- ↑ معرفی آثار علامه شهید صدر، ص16.
- ↑ همان، ص17.
- ↑ معرفی آثار علامه شهید صد، ص18.
- ↑ معرفی آثار علامه شهید صد، ص19.
- ↑ شهید صدر در آخرین درس تفسیرش از حوزه اندیشه فاصله گرفت و به مسائل شهودی رسید، ص110.
- ↑ شهید صدر با استناد به قران آزادی را قالبی می‌دانست که به محتوا نیاز دارد، ص113.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شهید صدر، ص8.