آیه ربا

آیه ربا؛ یا آیات ربا به مجموعه آیات 270-278 سوره بقره اطلاق میشود که بیانگر حرام بودن ربا و نیز عوارض ناظر به آن بوده است.

ربا در قرآن

در آیه ۲۷۵ سوره بقره، آیه ۱۰۸ سوره آل‌عمران، آیه ۱۵۹ سوره نسا و آیه ۳۹ سوره روم این موضوع بیان شده است. حرمت ربا به‌صورت تدریجی در قرآن کریم بیان شده که آیه ۲۷۵ سوره بقره به‌عنوان آخرین آیه در حرمت این مسئله نازل شده است.قرآن کریم مال را عامل قوام جامعه مطرح کرده است، اما اگر ربا در جامعه رواج داشته باشد جامعه حالت انحراف و مستی پیدا می‌کند. جامعه رباخوار یک جامعه مست است که نمی‌تواند سرپا بایستد.

عبارت «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ» بیان میدارد: آنان كه ربا مى‌خورند، در قيامت چون كسانى از قبر برمى‌خيزند كه به افسون شيطان ديوانه شده باشند؛ و اين به كيفر آن است كه گفتند: ربا نيز چون معامله است. در حالى كه خدا معامله را حلال و ربا را حرام كرده است. هر كس كه موعظه خدا به او رسيد و از رباخوارى باز ايستاد، خدا از گناهان پيشين او درگذرد و كارش به خدا واگذار مى‌شود؛ و آنان كه بدان كار بازگردند، اهل جهنّم‌اند و جاودانه در آن خواهند بود.» بین ربا و تجارت فرق است و به گفته این آیه قرآن کریم اگر کسی بین دو تفاوت قائل نشود دیوانه است. در این آیه ربا به‌طور مستقیم حرام اعلام شده است، سه مبادله مالی در این آیه مطرح شده است؛ بیع، صدقه و ربا که ربا در مقابل بیع و صدقه قرار دارد، بیع به معنای داد و ستد است، صدقه فقط اعطا بدون دریافت وجه است، اما ربا فقط ستد و اخذ بلاوجه است، ربا به معنای رشد و افزایش است، قرآن کریم رشد سودهای مالی بلا وجه را حرام کرده است.

امام صادق(ع) پیرامون ربا میفرمایند: «خداوند با ربا، برکت را از جا می‌کند و به صدقه برکت می‌دهد»، در یکی از روایات معتبر از امام صادق(ع) که در منابع شیعی و سنی آمده است و به تعبیر علم رجال صحیحه است، از امام صادق(ع) روایت شده است که «یک درهم ربا (یک درهم ۲,۵ گرم نقره بوده است،) بدتر از ۷۰ بار زنا با محرم در بیت‌الله حرام است.»، یک درهم ربا تمام دین را از بین می‌برد. در آیه ۲۷۸ سوره بقره خداوند می‌فرماید «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِين؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، از خدا بترسيد، و اگر ايمان آورده‌ايد، از ربا هر چه باقى مانده است رها كنيد» و در آیه ۲۷۹ همین سوره می‌فرماید «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ ۖ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ؛ و هرگاه چنين نكنيد، پس جنگ با خدا و رسول او را اعلام كنيد و اگر توبه كنيد، اصل سرمايه از آن شماست. در اين حال نه ستم كرده‌ايد و نه تن به ستم داده‌ايد.» اگر خدا را باور دارید ربا انجام ندهید و اگر انجام دهید اعلام جنگ با خدا و پیغمبر است. یکی از توصیه‌های اخلاقی اسلام این است که اگر از کسی طلب دارید و او انسان درستی است، اما پولی ندارد که قرضش را پس دهد به‌طور مثال ورشکست شده است، در صورتی که ما از لحاظ فقهی می‌توانیم او را به زندان بیندازیم دستور قرآن در این شرایط بخشش است که در آیه ۲۸۰ سوره بقره می‌فرماید «وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍ ۚ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»، اگر به این آیه شریفه عمل کنیم تا این اندازه افراد به دلیل جرائم مالی غیرعمد در زندان‌ها نخواهند بود. در این ایات ربا به مثابه جنگ با خدا تلقی شده است.

تشریع بیع و تحریم ربا در اسلام

پس از ظهور اسلام، پيامبر اكرم(ص) مأمور به تبليغ آيين اسلام شد. وی با آ‌داب و رسوم و قواعد حاكم آن جامعه رو به رو شده است و در مقابله با آن آداب، پيغمبر(ص) سه طريقه را برگزيد. ابتدا برخی از آن آداب را امضا كرد و از آن‌ها با عنوان احكام امضاء شده و مورد تأييد اسلام ياد می‌شود. برخی از آيين و قواعد را اصلاح كرد و بر روی برخی از قواعد زندگی آن دوران مهر بطلان زده و ‌آن‌ها را مردود دانست كه از جمله اين امور مردود «ربا» می‌باشد.پيامبر(ص) بحث «بيع» را امضا كرد، چرا كه بر اساس آيات سوره «بقره» بيع را خداوند حلال و «ربا» را حرام كرده است. پيامبر(ص) در بطلان برخی احكام مانند «ربا» پله‌ به پله وارد شد و يك دفعه مهر بطلان به آن‌ها نزد و با آ‌گاه‌سازی فكر مردم آن‌ها را باطل اعلام كرد. از جمله آياتی كه در قرآن درباره «ربا» آمده است، آ‌يه ۳۹ سوره مباركه «روم» است كه می‌فرمايد: «وَمَا آتَیْتُم مِّن رِّبًا لِّیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَیْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»، «آنچه [به قصد] ربا مى‏دهيد تا در اموال مردم سود و افزايش بردارد نزد خدا فزونى نمى‏گيرد و[لى] آنچه را از زكات در حالى كه خشنودى خدا را خواستاريد داديد پس آنان همان فزونى‏يافتگانند [و مضاعف مى‏شود]». به اعتقاد علمای علوم قرآنی اين اولين آ‌يه‌ای است كه پيرامون ربا كه در جامعه آن روز شايع بوده نازل شده است. شاهد اين امر آن است كه سوره «روم» بيستمين يا سی‌امين سوره‌ای است كه بر پيامبر اكرم(ص) نازل شده و از جمله سور «مكی» است. نظر به اينكه در سوره‌های «بقره»، «آل‌عمران» و «نساء» آيات ربا وارد شده، اين نتيجه حاصل می‌شود كه آ‌يه ۳۹ سوره «روم» اولين آيه مربوط به ربا است و در آن خداوند از جنبه ارشادی استفاد می‌كند و می‌خواهد عقل مردم را شكوفا و آن را هدايت كند و به سمت ثمرات منفی ربا سوق دهد.

آثار ربا در جامعه

از آثار شوم ربا، تبعيض طبقاتی است كه در جامعه افزايش می‌يابد. اين پديده مخرب، فرهنگ كار و تلاش را از ببن می‌برد و افراد نسبتاً ضعيف را به افول كامل اقتصادی می‌كشاند و سرمايه‌های اجتماعی كه بايد عادلانه بين آحاد مردم جامعه توزيع شوند را مواجه با عدم تعادل می‌كند. بحثی در تفسير الميزان وجود دارد كه چگونه است، خداوند مسأله ربا را در قرآ‌ن اين قدر مذموم دانسته تا جايی كه خداوند رباخواران را تهديد می‌كند! مرحوم علامه طباطبايی نتيجه می‌گيرد كه به طور منطقی اين جريان ربا به سمت و سويی می‌رود كه تمام سرمايه‌های افراد ضعيف به نوعی از بين می‌رود و منجر به نابودی هميشگی می‌شود، بنابراين در منظر آيات قرآن كريم بيع سالم مورد تأييد است و در مقابل ربا به عنوان پديده‌ای مخرب اخلاقی، روانی، اقتصادی و مانعی برای رشد بشريت می‌داند.به همين دليل ربا محاربه با خداوند است. امروز نگاهی كه به اقتصادها می‌شود مبنی بر معاملات ربوی است. اقتصاد جهان امروز رو به افول سرمايه‌داری غرب در يك شرايط جانكاهی قرار گرفته است، كه به نظر می‌رسد ريشه اين نابسامانی‌ها اين است كه اقتصادشان ربايی است. از دیگر اثار ربا در زندگی نامتعادل شدن زندگی است چراکه رباخواران امور زندگى را نامتعادل مى‌‏سازند، زيرا قدرت تشخيص دادوستدهاى درست را كه مطابق فطرت آدمى است از دست داده و ربا را كه مايه تباهى است، اساس زندگى خود قرار داد‌ه‌‏اند.

منابع

خبرگزاری ایکنا