آیه اکمال دین

آیه اکمال دین بخشی از آیه سوم سوره مائده، که در روز غدیر بر پیامبر نازل شده که با خطاب قرار دادن پیامبر، دین اسلام را تکمیل شده اعلام کرده است.

آیه اکمال دین

بخشی از آیه سوم سوره مائده آیه اکمال دین نام دارد: حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ۚ ذَٰلِكُمْ فِسْقٌ ۗ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ ۚ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا ۚ فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ ۙ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ(مائده/3) برای شما مؤمنان گوشت مردار و خون و گوشت خوک و آن ذبیحه‌ای که به نام غیر خدا کشتند و همچنین هر حیوانی که به خفه کردن یا به چوب زدن یا از بلندی افکندن یا به شاخ زدن به هم بمیرند و نیم‌خورده درندگان جز آن را که قبلاً تذکیه کرده باشید حرام است و نیز آن را که برای بتان می‌کشند و آن را که به تیرها قسمت می‌کنید، که این کار فسق است امروز کافران از این که به دین شما دستبرد زنند و اختلالی رسانند طمع بریدند، پس شما از آنها بیمناک نگشته و از من بترسید. امروز دین شما را به حد کمال رسانیدم و بر شما نعمتم را تمام کردم و بهترین آیین را که اسلام است برایتان برگزیدم-پس هر گاه کسی در ایام قحطی و سختی از روی اضطرار نه به قصد گناه از آنچه حرام شده مرتکب شود، خدا بخشنده و مهربان است. سوره مائده در مسیر حرکت پیامبر به مکه برای ادای مناسک آخرین حج که حجة‌البلاغ یا حجة‌الوداع نامیده می‌شود، نازل شد و مشتمل بر آیات مهمی همچون ابلاغ، اکمال و ولایت است. در این سوره، خداوند با ذکر نمونه‌هایی از وقایع پیش آمده برای جوامع اهل کتاب که عموماً مربوط به انحراف آنها در مسئله ولایت فکری بوده است، مسلمانان را به عبرت گرفتن از آن رخدادها و سپس دریافت قرائت و تبیین درست اسلام منحصراً از طریق اهل ‌بیت(ع) و به‌ویژه علی(ع) فرامی‌خواند.  غدیر خم که در روز هجدهم ماه ذی الحجه سال دهم هجرت در منطقه جوفه حد فاصل مکه و مدینه در منطقه غدیر خم رخ داده است.

شان نزول

شیعیان شأن نزول آیه اکمال را واقعه غدیر خم و ولایت امیرالمومنین(ع) بر مسلمانان می‌دانند  آنان معتقدند، پیامبر اسلام(ص) پس از انجام حج الوداع، در مسیر بازگشت، در مکانی به نام غدیر خم، مسلمانان را جمع کرد و در خطبه‌ای، امام علی(ع) را ولیِّ مسلمانان و جانشین خود معرفی نمود. پس از خطبه، مسلمانان با امام علی(ع) بیعت کردندسپس آیه اکمال نازل شد و از کامل‌شدن دین اسلام خبر داد. اين حادثه بايد چيزی مانند ولايت خود پيامبر(ص) باشد و نشانه‌های درونی آيه نظر شيعه، كه آن را همان مسئله قيادت و رهبری مسلمانان بعد از پيغمبر(ص) می‌‌داند، تأييد و تقويت می‌كند و علامه امينی در الغدير نزديك به ۳۶۰ منبع و مصدر از منابع اهل سنت را ذكر كرده است كه آيات ۳ و ۶۷ سوره مائده را در ارتباط با مسئله غدير می‌دانند. در اين آيه كدهايی كه به كار رفته است، جز با مسئله ولايت و رهبری اميرالمؤمنين(ع) بعد از پيامبر(ص) قابل تطبيق نيست چراکه يأس كفار را مطرح نموده و بیان کرده كه كفار ديگر بعد از اين موضوعيت ندارند و از اخلال در دين ناتوانند. همچنين آنچه روی داده، به گونه‌ای است كه دين را كامل می‌كند و اتمام نعمتی است بر مؤمنان و رضايت‌مندی خداوند را نيز به همراه دارد. در اين آيه دو بار واژه «اليوم» به كار رفته است، علما و مفسران شيعه و سنی، معتقدند كه «اليوم» يعنی «من اليوم» يعنی «از امروز»؛ بنابراين اين روزی است كه بايد اتفاق خاصی در آن روز افتاده باشد كه يأس كفار را به دنبال داشته و ترس از آنان را موضوعاً منتفی می‌كند و در عين حال كامل‌ كننده دين و تمام ‌كننده نعمت است و رضايت خداوند را به همراه دارد. اگر مقصود توحيد باشد، بسيار راجع به آن سخن گفته شده است؛ رسالت خود پيامبر(ص) نيز از اول بعثت مطرح شده و مورد پذيرش مخاطبان ايشان در روز غدير بوده است؛ فروعات دين نيز بيان شده و مورد پذيرش قرار گرفته است. در اينجا چه چيزی غير از اين موارد وجود دارد، جز ولايت اميرالمؤمنين(ع) كه از چنان اهميتی برخوردار است كه می‌تواند دين را كامل كند.

علت قرارگیری آیه اکمال دین در سوره مائده

تعابیر ابتدایی آیات این سوره به مقولات حرام و نهی از انجام آن کار مرتبط است، یعنی خدا می‌فرماید مردار، خون‏، گوشت خوک‏، و آنچه به نام غیر خدا کشته شده باشد، و [حیوان حلال گوشت‏] خفه شده‏، و به چوب مرده‏، و از بلندی افتاده‏ و به ضرب شاخ مرده‏ و ... حرام است بعد از بیان این مقولات حرام، خدا می‌فرماید:... الْیَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْكُمْ نِعْمَتی‏ ...، خدا بعد از بیان این جمله به موضوعات غذایی اشاره می‌کند، اما این­بار با وجه مثبت و حلال، یعنی خدا ابتدا یک سری مقولات حرام را نام برده و بعد آیۀ «اکمال دین» را مطرح و سپس مقولات حلال را مطرح کرده است. براساس این نوع نگاه تا وقتی که به سراغ ولایت نیاییم، خیلی از موضوعات بر ما حرام است، اما وقتی با ولایت امیر‏المؤمنین(ع) آشنا و همراه شدیم، آن موقع بسیاری از مقولات بر ما حلال می‌شود، در حقیقت می‌توان گفت مسألۀ ولایت، تعیین کنندۀ حلال و حرام است و جایگاه این آیه در همین جا صحیح بوده و تغییر و تحریفی در جای آن صورت نپذیرفته است. اگر آیۀ «اکمال دین» در سورۀ مائده قرار گرفته، یعنی با ولایت است که حلال و حرام تمییز داده می‌شود.

آیه اکمال دین در روایات

در این زمینه، ابتدا روایت شیعه از بیانات ائمه معصوم: و سپس روایات عامه نقل می‌شود:

روایات شیعه

روایاتی که روز نزول آیه را روز غدیرخم و ماجرای نصب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)به جانشینی پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌داند. از بررسی و دقت در روایات شیعه، روشن می‌شود که نزول آیه اکمال در روز غدیر خم و در ماجرای نصب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) توسط پیامبر گرامی اسلامی(ص) به جانشینی و خلافت خود بوده و موضوع آیه مزبور ولایت و معرفی حافظ و نگهبان دین است که دین از مرحله نگهبان و حافظ شخصی یعنی، پیامبر گرامی اسلام(ص) به مرحله نگهبان و حافظ نوعی یعنی، مسئله ولایت ائمه اطهار رسید و در نتیجه، دین اسلام مورد رضایت خداوند قرار گرفت و ناامیدی کفار را به دنبال آورد.

روایات عامه

در بین عامه نیز روایات فراوانی مشاهده می‌شود که نزول آیه اکمال را روز غدیر خم و نصب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) توسط پیامبر گرامی اسلام(ص) به جانشینی و خلافت خود و ولایت بر مسلمانان می‌داند و روزه گرفتن روز غدیر خم که از اعیاد بزرگ اسلامی است، نیز از ابوهریره نقل شده است.

تناسب ابتدا و انتهای آیه

صدر و ذيل آيه سوم سوره مائده يك ارتباط منطقی وجود دارد و اين طور نيست كه «الْیَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْكُمْ نِعْمَتِی وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا» در ميان اين آيه تناسبی با ولايت حضرت علی(ع) نداشته باشد. چون در آيات ابتدايی سوره مائده مسأله نسخ حكم تورات بيان شده است، خداوند در آيه سوم، ابتدا به بيان مواد غذايی حرام اشاره دارد و چون پيامبر(ص)، فرزند پسری از خود نداشت، كفار و مشركان اميد داشتند كه بعد از فوت پيامبر(ص) دوباره ولايت و سرپرستی جامعه بدست آنان خواهد افتاد، خداوند در ادامه آيه می‌فرمايد: «الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ» و مسلمانان از نسخ آنان و نسخ حكم تورات بيم نداشته باشند «فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ»، بلكه امروز من دينتان را كامل كردم. چون در اين سوره سه بار دستور پرهيز از ولايت يهود و نصاری آمده و در آيه ۵۵ آن آيه ولايت نازل شده است، خداوند بعد از تبيين ولی مسلمانان در ادامه آيه سوم سوره مائده می‌فرمايد: «الْیَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْكُمْ نِعْمَتِی وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا»

نقش ولایت در اکمال دین

در اینجا دو تفسیر وجود دارد. بر اساس تفسیر اول دین مشتمل بر اجزای مختلفی است و مرکب و مجموعه است؛ مجموعه‌ای از عقاید و اخلاق و احکام. خود احکام هم مجموعه‌ای است، اخلاق هم مجموعه‌ای است، عقاید هم مجموعه‌ای است که کل آن، دین نامیده می‌شود. خدا می‌فرماید دین شما را کامل کردم یعنی آخرین جزئی که نتیجه آن تمامیت و کمال این دین است به شما ارائه شده است. علامه طباطبایی تمام به موجودی اطلاق میدارد که دارای اجزایی است و هر جزء اثر مستقل دارد. اگر این اجزاء پیوستگی داشت و به انتها رسید آن وقت کمال می‌شود. لذا دین اجزا و شرایطی دارد که هر کدام مستقلا دارای ارزش و نتیجه‌ای است و آخرین جزء که دین با آمدن آن پایان پیدا می‌کند ولایت است.

بر اساس این تلقی ارتباطی میان جزء اخیر و مابقی اجزا دیده نمی‌شود و اجزای قبل هم می‌توانند در جای خود دارای اثر باشند ولی برخی اینگونه تفسیر می‌کنند که دین اجزا دارد ولی تا جزء اخیر که ولایت است تثبیت نشود و تحقق نپذیرد هیچ کدام از اجزای سابق اثری در کمال انسان ندارد و نماز و زکات و صوم بی‌ولایت ارزش ندارد و همه اینها با جزء اخیر اثر پیدا می‌کند. این تفسیر دوم از کمال دین تفسیری است که امام خمینی در شرح دعای سحر مطرح کردند.