طبری، محمد بن جریر
محمد بن جریر طبری (حیات: 223-310 قمری)؛ مفسر و مورخ ایرانی، صاحب تفسیر جامع البيان في تفسير القرآن و کتاب مشهور تاريخ الأمم و الملوك معروف به تاریخ طبری.
زندگی‌نامه
ابوجعفر، محمد بن‌‌جرير بن‌يزيد بن‌كثير بن‌غالب طبری مورخ، مفسر، محدث، و از اهل سنت است. او در پايان سال ۲۲۳ يا آغاز ۲۲۴ ق در شهر آمل در ولايت مازندران زاده شد و از آن جا كه آن ناحيه را جزو طبرستان می شمردند، به طبری معروف گرديد.
وی از سنين پيش از نوجوانی (حدود ۷ سالگی) در زادگاهش به فراگرفتن فنون و دانش از جمله دانش حديث مشغول گرديد. پس از فراگرفتن مقدمات علوم در ۱۲ سالگی آمل را ترك گفت و به شهر ری روی آورد.
طبری پيش از آنكه به منزله «امام المورخين» و «ابوالمفسرين» شناخته شود، محدثی بزرگ بوده است كه شمار احاديث وی را بيش از صدهزار دانسته اند. طبری، فراگيری و كتابت حديث را در ری و نواحی نزديك آن آغاز كرد و بيشترين حديث را در آن زمان از «محمد بن‌حميد رازی» (از بزرگترين حافظان حديث از اهالی ری) آموخت.
طبری در همان زمان به فراگيری فقه نيز مشغول گرديد و چون نام و آوازه امام احمد بن‌حنبل را شنيد، به شوق بهره‌يابی از محضر او رهسپار بغداد گشت، اما در نيمه راه كه خبر مرگ امام احمد حنبل را شنيد، به سوی بصره رفت. در بصره از محضر دانشمندانی چون «محمد بن‌موسی حرشی»، «عمار بن موسی قزار»، «محمد بن‌عبدالعالی صنعانی» و «بشر بن‌معاذ» بهره‌مند شد و به استماع و بازنويسی حديث و فراگيری اصول قرائت پرداخت.
طبری، كه در اين زمان به دانش مشهور گشته بود، به بغداد رفت و علوم قرآنی را از «احمد بن‌يوسف» فرا گرفت. سپس به بررسی همه مذاهب، خصوصا مذهب شافعی و فقه آن پرداخت؛ دو تن از امامان مذهب شافعی «حسن بن‌محمد صباح» و «ابوسعيد اصطخری» را ديدار كرد و سرانجام مذهب شافعی را برای خود برگزيد.
وی ده سال در بغداد طبق مذهب شافعی فتوا می‌داد، اما در نتيجه مطالعه و بررسی مجدد مسائل فقهی، به انتخاب يا تأسيس مذهب «طبريه» يا «طبری» رسيد كه تنها خود طبری آن را اظهار و در كتاب‌های خود ياد كرده است (خصوصا در كتاب «لطيف العقوا» كه خلاصه نظرات شخصی او در فقه است).
طبری در ۲۵۳ قمری به مصر كه از مراكز علمی آن روزگار بود، رفت و چندين سال در مصر ماند و در خلال آن به شام نيز سفر كرد. وی در مصر، فقه مالكی را از شاگردان «ابن‌وهب» فرا گرفت و نيز احاديث بسياری از ائمه اهل سنت جمع آوری كرد. بعد از آن به بغداد بازگشت و سپس عازم طبرستان و زادگاهش آمل گرديد. پس از مدتی دوباره به بغداد رفت و تا پايان عمر در آن‌جا ماند.
طبری مردی صريح اللهجه، آزادفكر، زاهد و بی‌رغبت به شهرت و مال دنيا بوده است. علاوه بر تفسير، حديث، فقه و تاريخ، در علوم ديگر هم يد طولانی داشته است. وی نزد مردم و خلفا مرتبه‌ای والا داشت. با اين همه مردی بلندهمت و بزرگوار بوده و هزينه زندگی وی از سوی پدرش تأمين می‌شد.
وی در 26 ماه شوال 310ق در شهر بغداد در سن 86 سالگی از دنیا رفت و به‌خاطر ترس از متعصبین حنابله در خانه خودش دفن شد.
آثار و تألیفات
طبری گرچه آثار و تأليفات بسيار داشته است، اما همه آثار او به جای نمانده و تنها دو كتاب عظيم از او باقی مانده است.
جامع‌البیان فی تفسیر القرآن
«جامع البيان فی تفسيرالقرآن» معروف به تفسير طبری يكی از كتاب‌های مهم اوست. اين كتاب، اولين تفسير در نوع خود است. طبری تفسير خود را از سال ۲۸۳ تا ۲۹۰ ق بر شاگردانش املا می‌كرده است.
تفسير طبری تا عهد مولف از بزرگترين كتبی بوده است كه در اين علم به رشته تحرير در آمد و به همين سبب به زودی در عالم اسلامی شهرت فراوان يافت. طبری در تفسير خود بين روايت و درايت جمع كرده و البته بيشتر جانب روايت را گرفته است. این تفسير در میان اهل سنت و اهل حدیث بسیار مورد اقبال عمومی قرار گرفت.
طبری معتقد بود كه در تفسير قرآن، رای دخالتی ندارد؛ مگر در مورد تفسير لغوی. اصولا تفسير مبنی بر رای مقبول نظر مسلمين نبود و با اين حال از موقعی كه فرقه «جهميه» در عالم اسلام ظهور كردند، تاويل در آيات قرآن شروع شد و در قرن چهارم دسته‌هايی همانند معتزله و اسماعيليه و صوفيه اين فكر را به جد دنبال كردند.
تفسیر طبری در دوره سامانيان به فارسی ترجمه شد. ترجمه تفسير طبری از كهن‌ترين متون پارسی است كه به طور كامل برجای مانده است. اين اثر بزرگ به فرمان منصور بن نوح سامانی به وسيله جمعی از علمای ماورا‌النهر و خراسان به پارسی ترجمه شده است. مترجمان واژه‌های كهن پارسی را در ترجمه اين تفسير به خوبی به كارگرفته‌اند و كوشيده‌اند در ترجمه آيات نيز از واژه‌های برابر پارسی بهره بگيرند. ادبا اين تفسير را منبعی بزرگ برای شناختن واژه‌های پارسی می‌دانند. ترجمه تفسير طبری در هفت جلد به تصحيح شادروان حبيب يغمايی در سال هزار و سيصد و سی و نه در انتشارات دانشگاه تهران به طبع رسيده است.
تاریخ الأمم و الرسل و الملوک
«تاريخ الامم والرسل والملوك» معروف به تاريخ طبری كتاب مهم ديگر اوست. اين كتاب از دو بخش تاريخ جهان و تاريخ اسلام تشكيل می‌شود و تاريخ عمومی از آغاز آفرينش تا سال ۳۰۲ را در بر می‌گيرد. تاريخ تاليفات آن دقيقا معلوم نيست ولی پس از تفسير قرآن نوشته شده است. طبری بی‌ترديد متاثر از ملاحظات دينی، سياسی و ديدگاه‌های فقهی بوده است.
«تاريخ طبری» گنجينه عظيمی از اطلاعات به دست می‌دهد و يكی از قديمی‌ترين تواريخ عمومی در جهان است. طبری در شعر و ادب نيز در عصر خود شهره بوده است. از شاگردان وی «ابوالفرج اصفهانی» را می‌توان نام برد. طبری سرانجام در سال ۳۱۰ قمری درگذشت.
دیگر تألیفات
از تاليفات ديگر طبری؛ «اختلاف العلماء» (الفقهاء)، «اللطيف القول فی احكام شرايع الاسلام»، «البصير فی معالم الدين»، «الخفيف فی الفقه»، «تذهيب الآثار و تفصيل الثابت من الاخبار»، «آداب النفوس»، «آداب المناسك الحج» و ده‌ها اثر ديگر می‌توان نام برد.