راغب اصفهانی

ابوالقاسم، حسين بن محمد بن مفضل، معروف به راغب اصفهانی (درگذشت: احتمالا 502 قمری)، مفسر، ادیب، لغوى، شاعر، محدث، متكلم، حكیم و فقیه قرن پنجم، اهل اصفهان و ساکن بغداد. از مهمترین آثار او می‌توان به مفردات الفاظ القرآن و تفسیر قرآن اشاره کرد.

زندگی‌نامه

وی بی گمان در اصفهان زاده شده و در قرن پنجم هجری می‌زیسته است. در قياس با شمار آثار و جايگاه علمى و فرهنگى وى در عصر خودش، آگاهيهاى كافى از حيات و چند و چون دانش اندوزى‌اش نداريم. به گمان صفوان عدنان، محقق مفردات، راغب در دروس لغت ابومنصور جبان صاحب كتاب «الشامل» در لغت كه ساكن اصفهان و همعصر وى بوده شركت مى‌جسته است، ابومنصور در طبقه اساتید راغب قرار دارد.

از اوصاف وى چنين بر مى‌آيد كه اهل وعظ و تدريس و تأليف و مناظره بوده و نيز صاحب حسن خلق نیک صورتی. او در جوانى، عصر صاحب بن عباد وزير مشهور را درك كرده ولى با او مصاحبتى نداشته است؛ امّا با وزير بعدى، ابوالعباس ضبّى(احمد بن ابراهيم) که جانشين صاحب بن عباد گشته و دوستدار علم و علماء بود، مجالست كرده با او و علماء حاضر در مجلس وى، مباحث علمى داشته است.

وی با بزرگان علمى و ادبى مانند ابوالقاسم ابن ابى العلاء رفت و آمد نموده، در مجالس آنان شركت مى‌جسته است، حضور وى در اين جمعها، دلالت بر عدم عزلت گزيني او دارد، اما عدم شهرتش بخاطر اين است كه از حكما محسوب مى‌شده و اهل سنت، نظر مساعدى نسبت به آنها ندارند. گويا خود نيز گمنامى را دوست مى‌داشته و در موارد زيادى از تأليفاتش به عدم مدح خود و پرهيز از پرداختن به اينگونه مسائل، اشاراتى دارد.

بيهقى و شهرزورى دربارۀ راغب مى‌نويسند: از حكماء اسلام بوده و بين شريعت و حكمت جمع نموده و بهرۀ معقول او بيشتر است. خوانساری در روضات الجنات نیز او را به اوصافی نیک ستوده و او را مورد قبول خاصه و عامه مى‌شمرد.

اساتید

کسانى چون ابومنصور جُبان، محمد بن على رازی دانشمند ادیب و واژه شناس (م 416ق) از اساتید او بوده‌اند.

مذهب

در عقيدۀ وى اختلاف است، ظاهر آن است كه از اهل سنت و جماعت و غير معتزلى بوده، هر چند برخى هم او را معتزلى يا شيعى گفته‌اند. در کتاب كشف المحجوب او از مشايخ طريقت نيز شمرده شده است.

او از اهل‌بيت «عليهم‌السلام» مطلب نقل مى‌كند و اهل محبت ايشان است. گرایش راغب به اهل بیت علیهم السلام در جای جای آثار او به خوبی دیده می شود. او در مفردات خود، نام امام علی علیه السلام را با لقب «امیرالمؤمنین» ۱۹ بار ذکر مى کند، در حالی که از خلفاى دیگر تنها چهار بار آن هم بدون ذکر این لقب سخن گفته است. علاوه بر این، راغب در آثارش به نقل روایاتی می پردازد که پایه اعتقادی شیعیان را تشکیل می‌دهد. از جمله حدیث «أنا‌ مدینة‌ العلم‌ و‌ على‌ بابها» و حدیث «أنت‌ أخى‌ و ‌وارثى ...». او همچنین مطالبی از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل می کند و در ترویج اندیشه هاى آنان در مسئله جبر و تفویض و دیگر مسائل می‌کوشد. از مطالعه آثار راغب اصفهانی اين نكته مشخص می شود كه تعلق راغب به اهل بيت (ع) ناشی از توجه ويژه او به قرآن كريم است.

فخر رازى در تأسيس التقديس، راغب را از ائمۀ اهل سنت ناميده و قرين غزالى نموده است. او در مذهب فقهى‌اش مجتهد بوده، نه مقلّد، و قول به شافعى بودن وى درست نيست، زيرا ردى بر برخى آراء آنها دارد. راغب در کتاب مفردات، ردیه‌هایی نيز بر معتزله دارد، مانند ردّ بر جبايى در مادّۀ «ختم» و رد بر بلخى در مادّۀ «خل» و اثبات رؤية الله در قيامت در «رسالۀ الاعتقاد». در همين رساله نيز طعنهايى بر شيعه می‌کند.

آثار

قرن چهارم هجرى دوران شكوفايى و نهضت علمى بوده است و  نیز در این فضای پرنشاط علمی، تأليفات ارزشمندى را ثبت كرده است.وی حدود 23 اثر تألیف کرده که برخی از آنها چنین‌اند:

مفردات الفاظ القرآن

تفسير قرآن كريم (جامع التفسير)

حلّ متشابهات القرآن (درة التاويل فى متشابه التنزيل)

تحقيق البيان فى تأويل القرآن

احتجاج القراء، المعانى الاكبر

الرسالة المنبهة على فوائد القرآن

رسالة فى الاعتقاد

الذريعة الى مكارم الشريعة

تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين

كتاب شرف التصوف

رسالۀ تحقيق مناسبات الالفاظ

رساله‌اى در مراتب علوم.

آثار قرآنی

از نگرش گذرا بر فهرست نگاشته‌هاى راغب و كتابشناسی‌های بازمانده از او در مى‌يابيم وى، عمده كوششهاى علمى خويش را وقف قرآن و دانشهاى قرآنى کرده بوده و رویکردی کاملا قرآنی در آثارش داشته است. کتاب مفردات او، از مشهورترین و پر تأثيرترين نگارش‌هاى قرآنى متقدم نزد عالمان بعد از وى به شمار مى‌رود.

مفردات الفاظ القرآن

كتاب مفردات الفاظ القرآن مشهورترين اثر راغب در علوم قرآنی است. شهرت اين كتاب در بين محققان و دانشمندان علوم قرآنی به اندازه ای است كه به طور قطع می‌توان گفت تاكنون هيچ اثری در تفسير نكات و مفردات قرآن نتوانسته است جايگزين اين كتاب شود. اين كتاب همواره يكی از مراجع قابل اعتماد دانشمندان و به تعبير برخی از آنان، يكی از بهترين تاليفات در لغت قرآن است.

راغب در این کتاب با روش ویژه خود، یعنی توجه به سیاق و بافت متن، به تبیین معانی واژگان قرآن کریم پرداخته و علاوه بر این با توجه بر زبان شناسى و معنى شناسى به تفسیر آیات نیز پرداخته است. مفردات از توضیح و تبیین واژگان فراتر رفته و چهره تفسیری سودمند با توجه بر زبان‌شناسی و معنی‌شناسی به خود گرفته است. او در نشان دادن معنای واژه، افزون بر ریشه‌یابی ادبی و اشتقاقی، به آیات همگون توجه می‌کند و از سنجش آیات با هم می‌کوشد تا به معنای واژه نزدیک شود. راغب گاهی با بهره‌گیری از حدیث به تبیین واژه‌ها و معنای کلام می‌پردازد، چنانکه آگاهی‌های کلامی و اخلاقی خود را در لابلای این تفسیرهای لغوی نشان می‌دهد. به همین دلیل مى توان گفت کتاب مفردات، فراتر از یک کتاب لغت‌شناسی صرف بوده و کتابی تفسیرى در قالب تفسیر واژگان است.

مزایای کتاب مفردات

آیت‌الله معرفت درباره کتاب مفردات راغب گفته است: «كتاب‌هايی كه به عنوان غريب القرآن نوشته شده، زياد است؛ اما اوّلين كسی كه باب اجتهاد در عرصه واژه‌شناسی را گشود و اعمال رأی را در اين حوزه به كار برد، ايشان بود و اين كار، يك امتياز بزرگ و خدمت درخور توجهی است كه به طور خاص در حوزه واژه‌شناسی قرآن صورت گرفته است. «راغب اصفهانی» در عرصه اجتهاد و كاوش علمی در باب لغت و واژه‌شناسی پيشگام بود».

از سوی دیگر، راغب شايد اولين كسی است كه برای يك لغت معانی مختلفی را آورده است كه ممكن است اين معانی در بعضی جاها با يكديگر مرتبط و در بعضی جاها هم با يكديگر مرتبط نباشند. همچنین راغب مرجعی است كه قدما و معاصران از سيوطی گرفته تا علامه طباطبايی از اثار او به ويژه مفردات بهره گرفته اند. در واقع، تنها مرجع لغوی علامه طباطبايی، راغب است و حتی منشأ تفسير قرآن به قرآن نيز از او آغاز می شود.

نقدها به مفردات قرآن

برخی پژوهشگران مطالعات قرآنی متذکر شده‌اند در این کتاب تعدادی از لغات قرآنی (دست‌کم 50 لغت) فروگذار شده و از دید راغب جا مانده است.

تفسیر راغب (جامع‌ التفسیر)

این تفسیر همچنان به شکل نسخه خطی است و نسخه هایی از آن در کتابخانه های ترکیه و عراق وجود دارد. البته تا به امروز مقدمه این تفسیر با تفسیر سوره حمد و بخشهایی‌ اندک از سوره بقره، با تحقیق دکتر احمد حسن فرحات و با این مشخصات نشر یافته است: مقدمة جامع التفاسیر، مع تفسیر الفاتحه و مطالع البقره، کویت، دارالدعوة، ۱۹۸۴ م/ ۱۴۰۵ هـ.). همچنین تمام تفسیر سوره بقره او به عنوان رساله دانشگاهی در دانشگاه زیتونه تونس توسط محمد اقبال فرحات تحقیق شده است (عنوان رساله دکتر فرحات: الراغب الاصفهانی و منهجه فی التفسیر مع تفسیره سورة البقره».

منابع

ایکنا ویکی نور

دانش نامه اسلامی

ویکی فقه