روان شناسی اسلامی

روانشناسی اسلامی: دانش مطالعه رفتار و فرایند روانی در موجودات زنده بنابر آیات قرأن و روایات اهل بيت (ع). در سنت فلسفی مسلمانان از روانشناسي با عنوان «علم النفس» یاد می‌شود. فطرت و روح انسان بنیادی ترین مقولاتی است که در روانشناسی اسلامی مورد توجه قرار می‌گیرد.

تعریف روانشناسی اسلامی

روانشناسی اسلامی، رویکردی در روان شناسی محسوب می‌شود که در آن با به کارگرفتن آموزه‌های دينی، امکان دستیابی به سلامت روح و روان فراهم می‌شود. در گذشته از روان‌شناسی اسلامی تحت عنوان «علم‎النفس» ياد می‌شد. در تعریفی دیگر روانشناسی اسلامی را می‌توان حوزه ای برای تولید نظریه‌های روان درمانی بر مبنای آیات قرآن، احادیث و نیز نظریات دانشمندان اسلامی مثل ملاصدرا، خواجه نصیرالدین طوسی و ابن‌سینا دانست.

بنیان روانشناسی اسلامی

فطرت و اصالت روح بنیان روانشناسی اسلامی و عامل اصلی در شکل‌گیری شخصیت انسان است. فطرت حامل اراده و خواسته‌های انسان و نیز پرستش و حقیقت‌جویی است. آنچه از روانشناسی قرآنی به دست می‌آید، این است که ساخت روانی انسان اصیل است، نه عارضی و جانبی و انسان با وجود استعدادهای درونی‌اش می‌تواند به کمال برسد.

دیدگاه‌های روانشناختی در آیات قرآن

نمونه‌های مشترک میان قرآن و تبیین‌های روانشناختی زیادی وجود دارد به عنوان مثال خداوند می‌فرماید: «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَی شَاكِلَتِهِ...؛ بگو: هر كس برحسب ساختار [روانى و بدنى‌] خود عمل مى‌كند». منظور از شاکله همان شخصیت است و طبق این آیه، هر کس مطابق شخصیت خود عمل می‌کند. برای شخصیت، چند معنا ذکر شده که این معانی در واژه شاکله نیز مستتر است. امام صادق(ع) در حدیثی، شاکله را نیت تعریف کرده‌اند. منظور از نیت، قصد انجام کاری است، به‌گونه‌ای که به عمل ختم شود. بنابراین شخصیت یک فرد می‌تواند مجموعه نیت‌های وی باشد.

معنای دیگر شاکله و شخصیت، خلق‌وخوست، یعنی ویژگی‌ها و خصوصیات جسمی و روانی افراد که ناشی از وراثت یا محیط است. معنای سوم شاکله می‌تواند سبک زندگی باشد که همه اعمال انسان براساس آن شکل می‌گیرد و جنبه فردی، خانوادگی و اجتماعی دارد. معنای دیگر شاکله، هیئت و طریق به معنای ساخت روانی انسان است، یعنی سازمان روانی انسان چه محرک‌هایی را جذب و دفع می‌کند. این مفهوم که معنای گشتالتی روانشناختی نامیده می‌شود، ساختی کلی دربر دارد که بر مبنای فطرت، محیط و وراثت است و این سه عامل در ساخت شخصیت انسان نقش دارد. نیز مضمون آیه شریفه «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَي الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً» می‌تواند زیر بنای درمان برای افزایش مهارت تاب‌آوری و احترام متقابل باشد، از این رو، همین یک آیه حاوی مباحث گسترده تربیتی و مهارت رفتاری است که علم روانشناسی از آن بهره می‌گیرد.

تفاوت روانشناسی اسلامی و روانشناسی غربی

زیربنای روانشناسی معاصر بیشتر نظریه‌های داروینیستی و ماتریالیستی است و به همین دلیل، بین این نوع روانشناسی با روان شناسی اسلامی اختلافاتی وجود دارد، اما اگر این زیربناها اصلاح و پیش‌فرض‌ها بر دیدگاه اسلام بنا شوند، می‌توان به روانشناسان در پیشبرد این علم کمک کرد. بنابراین روانشناسی از حیث زیربنای نظری با روان‌شناسی اسلامی قابل جمع نیست. روانشناسی غربی حاصل تجربه‌های افراد است در حاليكه روانشناسی اسلامی بر اساس نظريات اسلام است و دانشمندان مسلمان فقط نظريات اسلامی را پردازش كرده و از خود نظری ارائه نمی‌كنند.

کاربرد روانشناسی اسلامی

روانشناسی اسلامی بهترين و مناسب‌ترين راهكار برای حل مشكلات و تحقق ظرفيت‌های وجودی مسلمانان است. در روانشناسی دينی فقط بحث درمان اختلالات نيست بلكه نيازهای انسانی كه بيمار نيست و بايد به تعالی برسد نيز پاسخ داده می‌شود. همچنین روانشناسی اسلامی بهترین ابزار و زمینه برای حل معضلات اجتماعی، معضلات خانواده‌ها و همچنین حل مشکلات نسل جوان امروز است.

مراحل کاربردی کردن روانشناسی اسلامی

كاربردی كردن روانشناسی اسلامی مراحل مختلفی چون شناخت و استفاده بهينه از مبانی اسلامی دارد كه بايد از شتابزدگی در كاربرد روانشناسی اسلامی قبل از اثبات كارآمدی فرضيات پرهيز كرد.

مراکز علمی فعال بین المللی در حوزه روانشناسی اسلامی

علم النفس پیشینه تاریخی روانشناسی اسلامی است. از سال ۲۰۱۰ استقبال زیادی از روانشناسی اسلامی ‌‌شد. یکی از اولین مراکز روان شناسی اسلامی، آزمایشگاه روانشناسی اسلامی در دانشکده پزشکی دانشگاه استنفورد است. در این مرکز تاکنون ۱۵۰ نسخه خطی اسلامی مرتبط با روانشناسی اسلامی شناسایی شده و در حال بازنویسی به ادبیات امروز است. انجمن بین‌المللی روانشناسی اسلامی در انگلیس نیز یکی دیگر از مراکزی است که پژوهشگران مختلف از کشورهای متعدد در آن مشغول به فعالیت هستند. این انجمن علاوه بر چاپ آثار مختلف همایش‌ها و نشست‌هایی فراوانی را در زمینه روانشناسی اسلامی برگزار کرده است. کالج مسلمانان کمبریج در لندن نیز اولین مرکزی است که دیپلم روانشناسی اسلامی را در چند سال اخیر ارائه می‌دهد. در یکی از دانشگاه‌های هلند نیز مرکزی برای فعالیت در زمینه روانشناسی اسلامی دایر شده است. در آلمان نیز ذیل انجمن تخصصی علوم اجتماعی، گروه اسلام و روانشناسی شکل گرفته که فعالیت‌های بسیاری انجام داده و اطلاعات بسیاری گردآوری کرده است. همچنین در کشورهای اسلامی از جمله اندونزی، مالزی و ترکیه مراکز روانشناسی اسلامی در یکی دو دهه اخیر راه‌اندازی شده است.

روانشناسی اسلامی در ایران

در دهه‌های قبل در ایران، روانشناسی اسلامی مخالفان زیاد و صریحی حتی در بین روانشناسان مسلمان داشته است، ولی در دهه اخیر این سد شکسته شده و اکثرا معتقدند که از مبانی نظریه اسلام یعنی قرآن و احادیث می‌توان آموزه‌هایی را در حوزه روانشناسی تبیین و تعریف کرد. آیت الله مصباح یزدی در زمان حیات خود جلسات متعددی را درباره نقد مکاتب روانشناسی با رویکرد آزاداندیشانه برگزار نموده و بنیانی را برای ایجاد روانشناسی اسلامی فراهم کردند. امروزه روان شناسی اسلامی به عنوان یکی از گرایش‌های مصوب وزارت علوم پذیرای دانشجویان علاقمند می‌باشد.

منابع:

ایکنا