تکفیر

تکفیر؛ اتهام دیگران به کفر. دقت در اولین اندیشه‌های تکفیری صدر اسلام معرف همانندی جهل و تعصب با تکفیر است. این پدیده به موزات تاریخ اندیشه وجود داشته است. جدی ترین گفتمان تکفیری در جهان اسلام، جریان سلفیه می‌باشد. این جریان پایگاه‌های سرمایه اجتماعی جهان اسلام و شأن گسترش‌پذیری دین اسلام را با تهدید زیادی روبرو کرده است. اندیشه‌های تکفیری از سوی مخالفان خود منجر به روی‌آوردن به دین سکولار برای مقابله با خشونت دینی می‌شود. مخالفت صریح نص قرآن و سیره نبوی با این پدیده تائیدگر بطلان این نوع قرائت افراطی از احکام اسلامی می‌باشد. «عقل‌گرایی»، «اندیشه‌های تقریب‌مدارانه» و «آگاهی‌بخشی» مهم‌ترین راهکارهای مقابله با این اندیشه قلمداد می‌شوند.

تعریف تکفیر

تکفیر در لغت یعنی کافر دانستن دیگری. تکفیر به معنای اسقاط هویت دینی از فرد مسلمان و محروم‌ساختن او از حقوقی است که به واسطه اسلام به وی تعلق گرفته است.

پیشینه و تاریخچه تکفیر

تکفیر اصطلاحی است در علم کلام و فقه. این واژه نه در قرآن و نه در احادیث نبوی یافت نمی‌شود و هم‌ریشه واژگانی چون «کفر» و «کافر» محسوب می‌شود. به گفته «جی ای کمپو»، «واژه‌ی تکفیر در دوره‌های بعد از قرآن معرفی شد و نخستین بار توسط خوارج بکار برده شد.»

تکفیر در قرون وسطی

در قرون وسطی افراط دستگاه مذهبی موجی از تکفیر اندیشمندان را به راه انداخت. تشکیل هیئت‌های تفتیش عقاید که به دنبال ایجاد وحدت دینی بود، برخی از اندیشمندان را به ارتداد و شرک متهم کرد. فرایند تفتیش عقاید خشن و همراه با شکنجه بود. کوپرنیک منجمی که اعلام کرده بود زمین به دور خورشید می‌چرخد توسط بزرگان کلیسا تکفیر شد.

تکفیر در جهان جدید

معنای تکفیر در این دوره با معنای تکفیر در قرون وسطی متفاوت است. در قرون وسطی اعتقادات مذهبی عامل تکفیر بود اما در جهان جدید گرایش سیاسی و اجتماعی منشا تکفیر است. تکفیر در دوره‌های مختلف به لباس‌های گوناگون در آمده و تسویه‌های خونینی را در تاریخ رقم زده است. انقلاب فرانسه که با نوید حاکمیت آزادی روی داد نیز دوره‌ای از وحشت را به دنبال داشت. این وحشت محصول تکفیری ضمنی بود که طی آن افرادی که ظن آن می‌رفت ضد انقلاب باشند به گیوتین سپرده می‌شدند. یکی دیگر از انواع تکفیر در دنیای مدرن توسط مارکسیسم صورت گرفت. اندیشه‌ای که خود منادی آزادی و نجات انسان بود گرد‌ابی شد که مخالفان خود را از دم تیغ گذراند. اوج این تکفیر اندیشه توسط استالین تحقق یافت، مخالفین استالین به عنوان رهبر حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی به ضدیت با اندیشه انقلاب محکوم شدند و تصفیه گردیدند.

تکفیر در جهان اسلام

پدیده تکفیر در اسلام از قرون اولیه وجود داشته است؛ گره‌خوردن این دیدگاه دینی (تکفیر) با بنی‌امیه و استفاده آن‌ها منجر به سرکوب مخالفان فکری شد. در تاریخ اسلام وقتی هویت خودی در معرض خطر قرار گرفت و کم کم اندیشه‌های یونانی، ایرانی در دین تزریق شد، موجب شد تا اندیشه تکفیر نیز قوت بگیرد. در دوره اول در دوران بنی عباس و پس از دوره نهضت ترجمه مسلمانان با یک دیگری به نام دیگری یونانی مواجه شدند. در پس ذهن مسلمانان، این دیگری مشرک بود، بنابراین اگر کسی به سراغ افکار یونانی‌ها می‌رفت و احتمال می‌رفت افکارش در جامعه تاثیر بگذارد، توسط مسلمانان تکفیرمی‌شدند.

دوره دوم قدرت تکفیر به دوران پس از فروپاشی عثمانی در ۱۹۲۴ باز می‌گردد. در این دوره، دیگری مسلمانان غرب بود. کسانی که به سمت اندیشه‌های مدرن با مضامین اومانیستی، سکولار و لیبرال می‌رفتند توسط اسلام‌گرایان هویت‌مدار تکفیر می‌شدند.

ریشه‌های شکل‌گیری گروه‌های تکفیری و دلایل جذابیت این گروه‌ها

برای داشتن درک صحیح و شناخت درست در خصوص هر مسئله‌ای توجه به ریشه‌های آن از اهمیت بالایی برخوردار است. یکی از ریشه‌های اصلی فعالیت تکفیریان و پدیده تکفیر وجود گروه‌های شبه‌تکفیری هستند. گروه‌های شبه‌تکفیری دارای سه ویژگی «تضلیل و گمراه معرفی کردن دیگران»، «حرمت‌شکنی مقدسات» و «تعصب‌ورزی طائفه‌ای و مذهبی» هستند که مقدمه و زمینه‌ساز فعالیت‌های تکفیری است. عوامل متعدد دیگری در شکل گیری جریان‌های تکفیر نقش دارند. از جمله این عوامل می‌توان به این موارد اشاره کرد: شناخت و درک ناصحیح از آموزه‌های اسلام و قرآن، جمود دینی، نفی تقلید، فقدان معنویت، سلفی گری، تفکر اشعری و تفکر اخباری، نگاه متحجرانه و رفتارگرایانه به دین، و تغییر روند تحلیل‌ها. سه محور «سادگی نظریه و ایدئولوژی این گروه یا نفی وساطت در عمل به نص بر خلاف دو دستگاه فقهی شیعه و سنی»، «عمل‌گرایی» و «رادیکالیسم» از ویژگی‌های این گروه است که به آن جذابیت داده است. از دیگر علل توسعه فعالیت‌های جریان تکفیری میتوان به «فقدان الگوی ارتباطی اعضای جامعه اسلامی؛ و «سستی و کاهلی در ارائه مدل تنظیم‌کننده روابط» اشاره کرد.

دلایل بطلان جریان تکفیر و خطرات آن

عوامل مختلفی حکایت از باطل بودن جریان تکفیر دارند. از مهم‌ترین علل می‌توان به «مخالفت نص قرآن»، «مخالفت سنت نبوی» و «تاثیر آن در تفرقه و جدایی» اشاره کرد. زمانی که جریانی اسلامی، دیگران را به دلیل اختلافات عقیدتی و اجتهادی تکفیر می‌کند در پی آن مشکلات زیادی دامن‌گیر امت اسلامی می‌شود که حل آن زمان زیادی را می‌طلبد. بنابراین لازم است علما به فهم مشترک برسند زیرا رشد تفکر تکفیری باعث تفرقه و جدایی می‌شود. وجود پدیده تکفیر خطرات متعددی را در جامعه به وجود می‌آورد. از جمله این خطرات عبارتند از: تاثیرگذاری منفی در سرمایه‌ اجتماعی جهان اسلام و به وجود آمدن دین سکولار، ایجاد انحراف، تقویت استکبار، تخریب شأن گسترش‌پذیری دین، عدم تحقق وحدت و کشته شدن انسان‌های بی‌گناه.

راهکارهای رفع تکفیر

پرچم و پوشش گروهک تکفیری داعش

به گستردگی جهان اسلام اندیشه و حرف و روایت و سیره و فقه و کلام و ... وجود دارد اما جهان اسلام باید به سمت رفع تکفیر پیش برود. از جمله مسائلی که در جایگاه مقابله با تکفیر می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند عبارتند از: توجه ویژه به مقوله وحدت و نگاه جامع به منابع اسلامی، آگاهی‌بخشی، عمل به اسلام رحمانی، عقل-گرایی، استفاده از ظرفیت هنر فاخر جهت مبارزه با این تفکر، تدوین دیپلماسی کشورهای اسلامی بر اساس قدر متیقن مصالح مشترک، احتیاط در تکفیر و توجه و رصد ویژه به گروه‌هایی که در جهان اسلام ظرفیت مقابله با داعش را دارند.

رابطه اندیشه سلفی با گروه‌های تکفیری

در خصوص نسبت‌سنجی اندیشه سلفی با گروه‌های تکفیری و ارتباطی که میان این دو مقوله حاکم است باید به این نکته توجه کرد که لزوما کسی که سلفی است، تکفیری نیست؛ سلفی‌ها معتقدند باید مثل سلف صالح فکر کنند، در حالی‌که ممکن است کسی سلفی باشد اما تکفیری نباشد.

تفاوت تکفیر و ارتداد

از جمله مسائل نزدیک به پدیده تکفیر مقوله ارتداد است اما همواره باید به این نکته مهم دقت شود که فکر تکفیری با ارتداد متفاوت است. فکر تکفیری معتقد است که همه کافرند مگر اینکه خلافش ثابت شود در حالی که در دیدگاه ارتداد فردی که مسلمان است و مرتد می‌شود مورد برخورد قرار می‌گیرد. حکم به کفر مسلمانی که ضروری دین را انکار کرده، موضوع مبحث ارتداد و از دایره تکفیر بیرون است. فقیهان به تفصیل به مقوله ارتداد پرداخته‌اند وآن را «بیرون آمدن از دین» دانسته‌اند که با انکار ضروری دین تحقق می‌یابد و به دو گونه ملی و فطری تقسیم می‌شود.

آینده جریان تکفیر

حیات هر جریان و تفکری و ادامه آن به عوامل مختلفی بستگی دارد. با توجه به اینکه در دنیای مدرن شکاف اجتماعی زیاد شده است و از فرایندهایی چون جهانی شدن سوء استفاده می‌شود، از منظر برخی اندیشمندان باب تکفیر نیز باز خواهد ماند. غرب به دنبال دامن زدن به جریان تکفیر در جهان است. زیرا برای غرب مهم است که بتواند در این جنگ اسلحه‌اش را بفروشد و به فکر تامین منابع خود باشد. بنابراین آینده جهان تکفیر مثل گذشته‌ آن خواهد بود و باقی خواهند ماند، هرچند نوع رفتارشان مسالمه‌آمیزتر شود.

منابع

ایکنا

ویکی پدیا

ویکی فقه