حجتی، سیدمحمدباقر

سیّدمحمدباقر حجّتی(1311)؛ استاد ممتاز و بازنشستۀ دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران و بنیان‌گذار رشته تخصصی علوم قرآن و حدیث و پاره‌ای دیگر از رشته‌های وابسته در سطوح عالی دانشگاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی. ایشان، شاگرد اساتيدی هم‌چون علامه شعرانی، شهيد مطهری و دكتر ابوالقاسم گرجی است. نخستين اثر مكتوب وی، تدوين فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه الهيات است. او در زمينه تعلیم و تربیت اسلامی، تاريخ قرآن، قرائت و تفسير آثار گرانقدری از خود به‌جای گذارده است. مهم‌ترين ويژگی این آثار، شيوايی و روانی آن است. تفسير كاشف او با همكاری بی‌آزار شيرازی در پاسخ به مستشرقان قائل به عدم تناسب آيات و سور قرآن نگاشته شده است. كتاب پژوهشی در تاريخ قرآن كريم وی نیز، برگزیدۀ اولین دورۀ کتاب سال ایران و جزو چهار كتاب برتر سال ۲۰۱۱ در بخش ادبيات معنوی و تاريخی ـ دينی روسيه شد.

زندگی‌نامه

دکتر سیدمحمدباقر حجتی، استاد دانشگاه و قرآن‌پژوه به سال ۱۳۱۱هـ.ش در شهر بابل چشم به جهان گشود. پدر او امام جماعت يكی از مساجد بابل بود و مجلس تفسير قرآن نيز داشت. وی از همان اوان كودكی در كنار پدر بود و عشق و علاقه به قرآن، از همان دوره در او ايجاد شد. به همين دليل بعد از چند سال تحصيل در حوزه بابل به قصد ادامه تحصيلات حوزوی، به مدرسه مروی تهران رفت. در همان زمان به دانشگاه تهران راه يافت و بعد از اخذ مدرك ليسانس وارد مقطع دكتری شد (در آن زمان دوره فوق ليسانس وجود نداشت). در سال ۱۳۴۶ با ارائه پايان‌نامه، موفق به اخذ درجه دكتری در رشته فلسفه شد و به عنوان استاديار به استخدام دانشگاه تهران درآمد. برخلاف رشته تحصيلی‌اش، به دليل علاقه وافر به علوم قرآنی، به تدريس در رشته زبان و ادبيات عرب و ترجمه و قرائت و تفسير قرآن پرداخت و به تدريج پايه‌گذار رشته‌ای در دانشگاه شد كه پس از انقلاب به طور مستقل با عنوان رشته علوم قرآن و حديث به پذيرش دانشجو پرداخت. استاد حجتی با وجود داشتن دکتری فلسفه، از بورسیه آن استفاده نکرد، درحالی‌که بهترین موقعیت مالی و علمی برای حضور ایشان در خارج از کشور فراهم بود.

اساتید و شاگردان

دکترحجتی، از محضر اساتيد به‌نام حوزه علميه تهران، هم‌چون مرحوم محمدعلی مدرس تبريزی، سيدصدرالدين رضوی، علامه شعرانی، شهيد مطهری، دكتر ابوالقاسم گرجی و آيت‌الله سيدرضی شيرازی، و مدرسان صاحب‌نام دانشكده الهيات هم‌چون مرحوم ميرجلال‌الدين محدث ارموی، ميرزا مهدی الهی قمشه‌ای، سيدمحمدباقر سبزواری، دكتر علی‌اكبر شهابی، دكتر مجتبی مينويی و حاج شيخ محمدعلی حكيم بهره برد. عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، مجید معارف، عبدالهادی فقهی‌زاده، منصور پهلوان، فروغ پارسا، محمود واعظی، ثریا قطبی، شادی نفیسی و زرسازان از شاگردان شناخته شده حجتی به شمار آیند که همگی در دانشگاه‌های مطرح کشور مشغول تدریس می باشند.

جایگاه علمی و ویژگی‌های شخصیتی

دکترسیّدمحمدباقر حجّتی استاد ممتاز و بازنشستۀ دانشگاه تهران و بنیان‌گذار رشته تخصصی علوم قرآن و حدیث و پاره‌ای دیگر از رشته‌های وابسته در سطوح عالی دانشگاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی است که در تأسیس، تثبیت و گسترش آن‌ها، تلاش فراوان کرده است. وی یکی از پژوهشگران، مولفان و مدرسان برجسته این حوزه در عالی‌ترین مراتب دانشگاهی و چهره ماندگار علوم قرآن و حدیث است. او همچنین عضویت در فرهنگستان دمشق را در کارنامه دارد و مولف کتاب‌های فراوان و ارزشمندی در تفسیر، علوم قرآن، علوم حدیث‌، تعلیم و تربیت‌، تاریخ اسلام و همچنین فهرست نسخه‌های خطی است که شمار آنان به ده‌ها جلد می‌رسد. ایشان شخصیتی دلسوز، و پیگیر سرنوشت شاگردان خود بوده، به‌طوری‌که بعد از تربیت شاگرد نیز مسیر ترقی او را پیگیری می‌کردند. خیرخواهی، تواضع، قرائت قرآن، خلوص، مداومت در کارها و جامعیت علمی از ویژگی‌های برجستۀ این شخصیت گرانقدر است. يكی از ابعاد شخصيتی علمی دكتر حجتی كه كمتر مورد توجه بوده نسخه‌شناسی است، چنان‌که يكی از طرح‌های ايشان شناسنامه‌دار كردن تمام نسخه‌های خطی کتابخانه الهیات دانشگاه تهران بوده است.

آثار و فعالیت‌ها

استاد حجتی در طول ۴۹ سال تدریس دانشگاهی (۱۳۴۶-۱۳۹۵)، درس‌های زبان و ادبیات عرب، قرائت و ترجمه قرآن كریم، قرائت و تجوید قرآن كریم، تفسیر قرآن كریم، علوم قرآنی در موضوعات مختلف اعجاز، ناسخ و منسوخ، تناسب آیات و سور، امثال قرآن كریم، اقسام و سوگندهای قرآن كریم، اسباب النزول، تقدیم و تأخیر، طبقات مفسرین، محكم و متشابه و علوم قرآنی دیگر، تاریخ قرآن كریم، تاریخ قرائت قرآن كریم، نقد و بررسی مكاتب و روش‌های تفسیری، بررسی ترجمه قرآن كریم، مفردات قرآن كریم، تحقیق در معرّبات قرآن كریم، اسماء و كنیه‌ها و القاب در قرآن كریم و مطالب دیگر علوم قرآنی، تاریخ حدیث، رجال حدیث، درایه الحدیث، بررسی جوامع حدیثی متقدم شیعه، بررسی جوامع حدیثی متأخر شیعه، بررسی جوامع حدیثی متقدم اهل سنت، بررسی جوامع حدیثی متأخر اهل سنت، نقد و بررسی وضع و احادیث موضوعه، علم الحدیث و سایر موادّ مربوط به بخش حدیث را تدریس کرده است. مدتی نیز درس‌های فقه، تعلیم و تربیت اسلامی، تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی، علوم بلاغت، فلسفه مشاء، فلسفه اشراق، منطق و جز آن‌ها را تدریس كرده است. حجتی با آنکه پایه‌گذار رشته دانشگاهی علوم قرآن و حدیث است در حوزه فلسفه اسلامی، تعلیم و تربیت اسلامی، روانشناسی اسلامی، قرآن، حدیث، مطالعات ادبی و کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی نیز کار علمی کردند و کتاب‌ها و مقالاتی نوشتند که برخی از آن‌ها به تیراژ بالای ۱۰۰ هزار رسیده است. مهم‌ترين ويژگی نوشتارهای حجتی، شيوايی و سلاست و روانی آثار مكتوب وی است؛ به گونه‌ای كه مباحث مختلف و حساس علوم قرآنی را در قالبی شيوا و قابل فهم عرضه كرده است. نخستين اثر مكتوب وی، تدوين فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه الهيات است. در زمينه تاريخ قرآن، قرائت و تفسير نیز حجتی آثاری چند از خود به جای گذارده است. يكی از مهم‌ترين آثار ايشان كتاب پژوهشی در تاريخ قرآن است كه به دليل ارائه روان مطالب علمی، نزديك به بيست‌بار به چاپ رسيده است، برگزیدۀ اولین دورۀ کتاب سال ایران و جزو چهار كتاب برتر سال ۲۰۱۱ در بخش «ادبيات معنوی و تاريخی ـ دينی» روسيه معرفی شد. اسباب‌النزول اثر دیگر ایشان است که با عنايت به فصل نهم كتاب الاتقان فی علوم القرآن و كتاب لباب النقول اثر جلا‌الدين سيوطی نگارش يافته است. ديگر كتاب حجتی در علوم قرآن، درآمدی به تحقيق در اهداف و مقاصد سوره‌های قرآن كريم است. اين كتاب ترجمه و شرح كتاب اهداف كل سورة و مقاصدها فی القرآن اثر عبدالله محمود شحاته است. ایشان در اين باب، کتاب میثاق در قرآن و تفسير كاشف را با همكاری بی‌آزار شيرازی در پاسخ به مستشرقان در عدم تناسب آيات و سور قرآن نگاشته است.و وی هم‌چنين كتاب نمی از اسرار قرآن كريم مصطفی محمود را از عربی به فارسی ترجمه نموده است. مجموعه مقالات حجتی به زبان فارسی فراتر از ۱۲۰ مورد است و مقالات خارجی ایشان كه غالبا به زبان عربی است در مجلاتی هم‌چون «رسالةالتقريب» و «الثقافةالاسلامية» به چاپ رسيده است. علاوه بر این آثار که عمدتاً آثاری قرآنی به شمار می آید چند اثر در حوزه تعلیم و تعلم و روانشناسی اسلامی از ایشان نیز منتشر شده است. ترجمه کتاب منیه المرید، روانشناسی از دیدگاه غزالی و گامی فراسوی روانشناسی اسلامی از جمله آثار غیرقررآنی حجتی به شمار می آیند.

منابع

ایکنا

ویکی پدیا