حسین مظاهری

آیت الله مظاهری حسین مظاهری (1312 ه.ش)؛ مرجع تقلید، استاد اخلاق و عالِم اهل اصفهان. آیت الله مظاهری امروزه به واسطۀ مرجعیت علمیِ حوزۀ علمیه اصفهان و فعالیت‌های تدریسی و پژوهشی پیرامون حوزۀ اخلاق شناخته می‌شود. ایشان دروس ادبیات را در دورۀ جوانی، در حوزۀ اصفهان آموخت و سپس به منظور تکمیل تحصیلات خود و بهره‌مندی از محضر استادان حوزۀ علمیۀ قم، به این حوزه وارد شد. در حوزۀ قم از محضر آیت الله مرعشی نجفی، شیخ مرتضی حائری، آیت الله بروجردی، امام خمینی، آیت الله محقق داماد و علامه طباطبایی در دروس خارج فقه و اصول و فلسفه بهره برد. آیت الله مظاهری در سال 1374 شمسی با هجرت از حوزۀ علمیۀ قم به اصفهان و برگزاری مداوم درس اخلاق، موجب پویایی بیشتر حوزۀ اصفهان گردید. ایشان تألیفات متعددی در حوزه‌های مختلف دینی داشته‌اند که از جملۀ مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: معارف اسلام در سوره یس، معاد در قرآن؛ الحاشیة علی العروة الوثقی، نکته‌هایی پیرامون ولایت فقیه و حکومت دینی، الثقاة الاخیار من رواة الاخبار، الامامة و الولایة فی القرآن، عوامل کنترل غرائز در زندگی انسان، جهاد با نفس، الحکومة الاسلامیة فی احادیث الشیعة و ...

ولادت

آیت الله شیخ حسین مظاهری، در سال 1312 هجری شمسی در «تیران»، یکی از شهرستان‌‌های استان اصفهان و در خانواد‌های مذهبی و روحانی متولد شدند. تقید به شریعت و کوشش برای انجام واجبات دینی و ترک محرمات الهی از ویژگی‌‌های برجستۀ خانوادۀ ایشان بود. پدر این عالم، مرحوم حاج شیخ حسن مظاهری سهم به سزایی در رشد و تعالی روحی و علاقه‌مندی ایشان به حوزۀ علمیه داشت.

تحصیل و اساتید

آیت الله مظاهری، با پایان دادن به تحصیلات غیر حوزوی، در سال 1326 شمسی، برای تحصیل علوم دینی، وارد حوزۀ علمیۀ اصفهان شدند. در دوره ای که آیت الله مظاهری به تحصیلات حوزوی روی آورده بود، حوزه اصفهان اگر چه درخشش پیشین را همچون دورۀ صفویه و عصر حضور علامۀ مجلسی نداشت، اما از عالمان بزرگ نیز خالی نبود. ایشان دروس دورۀ ادبیات و نیز بخشی از دورۀ سطح را در اصفهان، فرا گرفته‌اند. ایشان دروس ادبیات را نزد دو عالم ادیب، مرحوم حاج آقا جمال خوانساری و حاج آقا احمد مقدس تحصیل کرده و دروس سطح را محضر عالمان بزرگواری همچون خادمی، فیاض، طیب، ادیب و مدرس کسب نموده و منظومۀ حاجی سبزواری را نزد شیخ محمود مفید آموختند. در سال 1330 شمسی، به منظور تکمیل تحصیلات خود و بهره‌مندی از محضر استادان حوزۀ علمیۀ قم، به این حوزه وارد شدند و پس از پایان تحصیلات سطح عالیه، در درس خارج فقه و اصول بزرگان حوزۀ علمیۀ قم شرکت کردند و در کنار آن به فراگیری دروس فلسفه، تفسیر و کلام نیز پرداختند. با ورود به حوزۀ علمیه قم، کتاب مکاسب و کفایة الاصول را نزد آیت الله مرعشی نجفی، شیخ مرتضی حائری و دیگر عالمان خواندند. بیش از 8 سال در دروس خارج فقه آیت الله بروجردی و 10 سال در دروس خارج فقه و اصول امام خمینی و 12 سال در دروس خارج فقه و اصول آیت الله محقق داماد حاضر شدند. همچنین اسفار ملاصدرا، شفای بوعلی سینا و دروس تفسیری و اعتقادی را نزد علامۀ طباطبائی فراگرفتند.

تدریس و تألیف

آیت الله مظاهری سالیان بسیاری در حوزه ‌های علمیه علاوه بر دروس اخلاق به تدریس دروس مختلف فقهی، اصولی، فلسفی، اقتصادی و ... پرداخته اند. ایشان چندین مرتبه، شرح منظومه، نهایة الحکمة و بخش‌هایی از اسفار اربعه را تدریس نموده و از سال 1356 تاکنون به تدریس دروس خارج فقه و اصول اشتغال داشته‌اند. آیت الله مظاهری طی این سال‌ها بسیاری از ابواب فقهی همانند طهارة، صلوة، صوم، خمس، زکاة، حج، ولایت فقیه و ... تدریس نموده‌اند. ایشان در ضمن تدریس از تألیف و پژوهش نیز غافل نبوده و کتاب ‌های فراوانی را به میراث مکتوب شیعه افزوده اند. برخی از آثار به اختصار و تفکیک موضوعی از این قرار است: ـ در حوزۀ مباحث قرآنی: معارف اسلام در سوره یس، معاد در قرآن ـ در حوزۀ فقه: «الحاشیة علی العروة الوثقی، رساله توضیح المسائل (احکام، اخلاق، عقائد)، فقه الولایة و الحکومة الاسلامیة (تقریرات درس خارج فقه ولایت فقیه در 3 جلد)، مناسک حج، نکته هایی پیرامون ولایت فقیه و حکومت دینی، عصاره دین و ...» ـ در حوزۀ رجال: «الثقاة الاخیار من رواة الاخبار» ـ در حوزۀ اعتقادات: الیوم آلاخر، الامامة و الولایة فی القرآن (با همکاری حضرات آیات:محمدی گیلانی، محمد یزدی، مصباح، موسوی)، برنامه زندگی و اسلام آیین رستگاری. ـ در حوزۀ اخلاق: «دراسات فی الاخلاق و شئون الحکمة العلمیة، عوامل کنترل غرائز در زندگی انسان، جهاد با نفس، فرماندهی در اسلام، اخلاق در خانه، فضائل و رذائل اخلاقی، تربیت فرزند در اسلام، جبهه و جهاد اکبر و...» ـ در حوزۀ حدیث: شرح و تفسیر دعای کمیل، شرح و تفسیر دعای سحر، شرح و تفسیر مناجات شعبانیه، الحکومة الاسلامیة فی احادیث الشیعة.

تلاش برای احیای حوزه علمیه اصفهان

آیت الله مظاهری، خدمات بزرگی در حوزه ‌های علمیه ایجاد کرد، اهتمام ویژه به درس اخلاق و پرورش روحیۀ معنوی فضلاء و طالب جوان بود. ایشان در امر سامان دادن به حوزه‌‌های علمیه نیز در پیش و پس از انقلاب خدمات شایانی داشته‌اند .از جمله، در پیش از انقلاب، به همراه بزرگانی چون آیت الله مصباح یزدی در تنظیم و تدوین برنامه ‌های علمی و آموزشی موسسۀ در راه حق شرکت داشتند. در سال 1374 شمسی با هجرت ایشان از حوزۀ علمیۀ قم به اصفهان، حوزۀ علمیۀ اصفهان استقلال یافت. حوزه علميه اصفهان پس از دوران شكوهمند گذشته، مدتی دچار وقفه و فترت شده بود، که با حضور آیت الله مظاهری نظم و سامان يافت و رونق تازه‌ای گرفت. مقام معظم رهبری در نامه‌ای به آیت الله مظاهری، حضور ایشان را در شهر اصفهان برای بنای درس و تعلیم و تحقیق لازم دانسته که بخشی از آن از این قرار است: «اينجانب مقتضی میدانم كه جنابعالی به اصفهان نقل مكان فرموده و پايگاه رفيعی از درس و تعليم و تحقيق بنا نهيد و تربيت طالب و فضالء و ارشاد و هدايت عموم مردم و پاسخگويی به مراجعات دينی و شرعی آنان را وجههی همت سازيد». در دورۀ حضور ایشان در اصفهان نیز خدمات فراوانی به آن حوزه شده که از جمله می‌توان به تاسیس «مرکز مدیریت حوزه علمیه اصفهان»، «مرکز آموزش‌‌های تخصصی حوزه علمیه اصفهان»، «مرکزمشاورۀ حوزۀ علمیۀ اصفهان»، «مرکز تحقیقات رایان‌های حوزۀ علمیۀ اصفهان» و ... اشاره کرد. با مدیریت آیت الله مظاهری بر حوزه اصفهان فصل جدیدی در این حوزه به ویژه پیرامون مباحث اخلاقی رقم خورد. مدیریت حوزه اصفهان قبل از ایشان برعهده آیت الله شیخ محمد حسن صافی بود. بعد از وفات ایشان و مرحوم آیت الله خادمی و آیت الله ارباب خلأیی در اصفهان ایجاد شد که این خلأ و احسـاس نیاز به عالمی وارسته با حضور آیت الله مظاهری و تشکیل جلسات درس اخلاق رفع شد.

فعالیت‌ها در دفاع مقدس

آیت الله مظاهری جزو كسانی هستند كه از قبل انقلاب از امام خمينی و مبارزات با ژريم ستمشاهی حمايت کرده و ايستادگی همراه با شجاعت داشتند. در این مسیر مهمترين كار ايشان تربيت شاگردان و طلبه‌هایی در خط فكری امام (ره) بود. آیت الله مظاهری در زمان هشت سال دفاع مقدس از حاميان اصلی پاسداران و بسيجيان، و حامی اعزام نيروها به جبهه‌های حق عليه باطل بودند. ایشان در دفاع مقدس نقش مهمی ایفا کرده، به طوری که با صحبت‌های خود تأثیر شگرفی بر رزمندگان و شهدا و جانبازان داشته‌اند. و پس از آن نیز از سپاه و بسيج و رزمندگان حمايت ويژه‌ای داشته‌اند.

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

آیت الله مظاهری همواره به هنگام ذکر نام افراد یا نقد نظرات دیگران از آن‌ها به نیكی یـاد کرده و جنبه‌های معاصرت را بـا ویژگی‌های اخلاقیِ خود مرتفع می‌کردند مهمترین ویژگی درس‌های فقهی ایشان اسـتفادۀ گسترده از روایات ائمه معصومین (ع) اسـت؛ ایشان در صدور احكام فقهی به طور صریح و محكم مطلب را بیان می‌كنند، که این صراحت بیان به دلیل استفاده دقیق از روایات است. ویژگی مهم درس‌های اخلاقی آیت الله مظاهری جامعه‌گرایی است؛ به این معنی كه توصیه‌‌های ایشان بیشـتر از آنكه به جنبه‌‌های فردی ناظر باشد، به جنبه‌‌های اجتماعی تأكید دارد و مباحث اخلاقیِ ناظر بر مباحث اجتماعی را اغلب مطرح می‌كنند زیرا معتقدند كه توسعه و ترویج اخلاق اجتماعی موجب از بین رفتن مشكلاتی همچون عرفان‌های كاذب می‌شود.

تاثیر دیدگاه‌های اخلاقی بر فتاوای فقهی

آیت الله مظاهری معتقد است وقتی به نقاط حساس دين كه زمينه‌ساز بسياری از احكام دينی است رسیده می‌شود، آن بحث، نباید همواره روايت اخلاقی تلقی و طرد ‌شود. در حالی كه با اندکی دقت از آنها می‌توان وجوب را فهم کرد. این در حالی است که وجوب این مقوله از دین از وجوب روزه و نماز كمتر نيست. بر اساس اعتقاد ایشان میتوان بسياری از محكمات فقه را از آيات اخلاقی دريافت كرد. به طور كلی مشرب اخلاقی آیت الله مظاهری در فتاوای فقهی ايشان تأثيرگذار است؛ چنانکهه در نوشتن رساله‌شان نمود پيدا كرده است.

اندیشه‌ها

دیدگاه‌های اخلاقی ـ فقهی

به اعتقاد آیت الله مظاهری، ریشۀ فقه در عقاید است و ریشۀ عقاید در اخلاق است؛ به عبارت دیگر، سرزمین وجود باید پاك باشد تا بتواند عقاید و احكام اسلامی در آن رشد پیدا كند. در بحث عقاید، ایشان عقاید شیعه را در 40 درس تدوین كرده‌اند كه تمام این مباحث با آیات قرآن كریم آغاز می‌شود؛ به این صورت كه عقاید شیعه ناظر به آیات قرآن كریم با یك بیان عقلی و روایی مطرح شده است. نگرش آیت الله مظاهری به فقه و مجموعۀ دین موجب شده كه رسالۀ عملیه ایشـان در سه بخشِ احكام، اخلاق و اعتقادات بیان شود.

دیدگاه های اقتصادی

آیت الله مظاهری اولین شخصیتی است كه در زمینه اخلاق اقتصادی اسلامی قلم زده است. این بحث در كتاب مقایسه بین سیستم‌های اقتصادی پیش از سـال 1360 نوشته شده است. در این کتاب به اخلاق اقتصادی بیشتر توجه می‌شود؛ به عبارت دیگر این كتاب، اثر اقتصادی محض نیست بلكه رویكرد آن رویكردی اخلاقی است؛ زیرا ایشان معتقدند اخلاق باید در تمام شئون انسان جاری باشد. بر پایۀ این کتاب الگوی رفتاری در نظام اقتصادی اسلام را از منظر آیت الله مظاهری می‌توان مبتنی بر 8 اصل دانست: 1. حرمت ربا؛ به این معنی كه تنظیم نظام پولی با حرام دانستن ربا در ارتباط است. 2. تحریم كنز، به جهت تعدیل در گردش درآمد و ثروت. 3. حرمت احتكار كه در بحث تنظیم بازار مطرح می‌شود. 4. انفاق و الگوی تقسیم درآمد. 5. كار و تلاش به عنوان الگو‌های اخروی. 6. آموز‌ه‌های معنوی و اخروی در رشد اقتصادی. به اعتقاد ایشـان آموز‌ه‌های معنوی باعث رشد در اقتصاد خواهند شد. 7. امنیت اقتصادی. به اعتقاد ایشان رشد اقتصادی در پناه احترام به اموال دیگران صورت می‌گیرد. 8. تنظیم الگوی مصرف.

دیدگاه های سیاسی

آیت الله مظاهری پیرامون بحث ولایت فقیه نیز اختصاصاً ورود علمی داشته و اندیشه‌های نوینی از خود به جای گذاشته‌اند. به طوری که در این خصوص یك اثر سه جلدی با عنوان فقه الولایة و الحكومة الاسلامیة به تحریر درآورده‌اند. در جلد اول این كتاب، به بررسی مبانی ولایت فقیه پرداخته و اشكالات وارده به ولایت فقیه را پاسخ داده می‌شود. از جملۀ این پرسش‌ها چگونگی رابطه ولایت فقیه با جمهوریت است؟ همچنین ایشان به رابطه شورای نگهبان و ولایت فقیه نیز پرداخته‌اند .در جلد دوم از منابع اقتصادی ولایت فقیه بحث به میان می‌آید؛ مباحثی همچون این که هزینه ولایت فقیه برای كشورداری از كجا باید تأمین شود، مورد بحث قرار می‌گیرد. در جلد سومِ این کتاب به وظایف ولایت فقیه می‌پردازند که برخی از این وظایف عبارتند از: اجرای امر به معروف و نهی از منكر، تعیین حدود، تعزیرات و محقق ساختن عدالت و ... است. آیت الله مظاهری در این کتاب با نقد و بررسی آراء امـام خمینی (ره) به مباحث ولایت فقیه عمق بخشیدند. ایشان نظریه امام را تحلیل كردند و در برخی مواضع دیدگاهی متفاوت با امام خمینی (ره) را مطرح نمودند؛ با این وجود اما این تعارض علمی، هیچ گاه از ارادت ایشان به امام نکاست. بدین‌سان آیت الله مظاهری با نگاه نقادانه به بحث ولایت فقیه، باعث عمق بخشی و مستدل‌تر و روشن شدن نظریات امام خمینی (ره) شدند.

دیدگاه های رجالی

آیت الله مظاهری در مباحث رجالی نیز به دلیل استفادۀ فراوان از روایات، اهتمامی ویژه دارند. به عنوان نمونه، ایشان قاعده «تقدم جرح بر تعدیل» را نپذیرفته و مورد نقد قرار می‌دهند. در بحث از اصحـاب اجماع و اعتبار نقل از ثقه، رویکرد پذیرشی داشته و به حجیت كتاب اربعه معتقد بودند.