ربا

ربا؛ به معنای دریافت زیاده در قبال دادن قرض به دیگران. این پدیده از جمله مواردی است که در همه فرهنگی¬ها و ادیان مورد نکوهش قرار گرفته است و در قرآن نیز به شدیدترین شکل ممکن نهی شده است. این پدیده در زمره گناهان کبیره قرار دارد و در آیات قرآن از مسئله ربا و رباخواری به اعلام جنگ با خداوند تعبير شده است و به عنوان یکی از مصادیق بارز ظلم از آن یاد شده است. مبارزه اسلام با ربا به اهتمام دين اسلام به مسئله سلامت مناسبات مالی و اقتصادی و پرهيز از اين مسير نادرست است. در شریعت اسلام انواع ربا حرام اعلام شده است و تعبیر شر المکاسب در مورد آن بکار رفته است. با توجه به شدت شیوع این پدیده سیر حرمت آن به صورت تدیجی در قرآن اتفاق افتاده است. یرای این پدیده اقتصادی ناسالم و غیراخلاقی تبعات بسیاری از جمله از بین رفتن برکت، شکستن مرزهای اخلاقی، نابودی تمدن و برهم ریختن زندگی بیان شده است.

تعریف ربا

لفظ ربا به معنای زیاده است که این زیاده، گاه در قرض و گاه در مبادله دو پول با یکدیگر همراه با انجام شرطی رخ می‌دهد. اين كلمه در معني لغوي گاهي به معني رشد طبيعي و ذاتي به كار رفته است، مانند آيه ۵ سوره حج « وَتَرَى ٱلأَرضَ هَامِدَة فَإِذَا أَنزَلنَا عَلَيهَا ٱلمَاءَ ٱهتَزَّت وَرَبَت»؛ زمين آنگاه‌که بر آن باران فرو باريم، خرّم شود {و به‌طور طبيعي} نموّ كند. و گاهي نيز به معني زيادي و افزايشي كه از مقارنه و مقايسه دو چيز برداشت مي‌شود به كار گرفته شده است مانند آيه ۹۲ سوره نحل «أَنْ تَكُونَ أُمَّةٌ هِيَ أَرْبى‌ مِنْ أُمَّةٍ» كه به معناي تفوق و فزون‌تر بودن قومي بر قوم ديگر است (تفوقي كه براثر پيمان‌گريزي و عهد‌شكني ايجاد شده است). بنابراین هر نوع دريافت اضافه بر قرض كه از پيش تعيين شده باشد، ربا به‌حساب می‌آيد و حرام است.

پیشینه

تاریخ رباخواری به هزاران سال پیش از میلاد باز می‌گردد. در زمان‌های گذشته بانک به معنی فعلی وجود نداشت و از این رو بیشتر رباخواران افراد حقیقی بودند که اموال خود را به صورت وام با سود به بقیه می‌دادند. در این زمان هر کس که مایل بود می‌توانست این کار را انجام دهد. در امپراطوری روم سود معمولاً بین ۴ تا ۱۲ درصد بود ولیکن سودهای بالاتر به اندازه ۲۴ و ۴۸ درصد نیز گاهی وجود داشت. در این زمان معمولاً رباخواران بزرگ افراد بسیار ثروتمند بودند که حاضر بودند ریسک کرده و پول خود را برای سود بیشتر وام دهند. به دلیل سود بالای این وامها و افزایش مالیاتها در آخرین روزهای امپراطوری روم یک طبقه کارگر دائم به نام "سرف (Serf)" در این امپراطوری ایجاد شد که تفاوت زیادی با بردگی نداشت. اولین شورای نیقیه که مسیحیت را به عنوان مذهب رسمی امپراطوری روم برگزید گرفتن هرنوع سود را برای روحانیون ممنوع کرد. اسناد تاریخی حاکی از رواج ربا نزد کاهنان نیز است. در بابل پرداخت وام‌های ربوی امر معمول و قانونی بود و ربا را از جنس کالای قرض داده شده دریافت می‌کردند. در این جوامع اگر بدهکاری توان بازپرداخت بدهی خود را نداشت، فرزندش طبق قانون به گروگان گرفته می‌شد. دریافت ربا در ادیان زردتشتی، یهودی و مسیحی امری مذموم و حرام به شمار می‌رفت؛ ولی بر اثر گذشت زمان پیروان این ادیان به معاملات ربوی گراییدند و با تفسیر متون دینی بر اساس گرایشات خود به گسترش دریافت ربا کمک کردند. یهودیان با این تفسیر که ممنوعیت دریافت ربا منحصر به یهودیان است؛ اخذ ربا از غیر یهودیان را جایز می‌شمردند. مسیحیان نیز از قرون ششم با گسترش فعالیت‌های اقتصادی با کاربرد حیله‌هایی برای دریافت ربا، کلیسا را مجبور به پذیرش محدودیت‌هایی در حرمت ربا کردند. تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشورهای اروپایی بعد از رنسانس، کاهش اختیارات کلیسا و افراط و تفریط‌های که قبلا از سوی کلیسا انجام می‌شد، به تدریج قانون منع دریافت ربا را در اروپا تحت‌الشعاع قرار داد و به رسمی فراگیر به ویژه در مبادلات بین‌المللی تبدیل کرد. ربا در عربستان عصر جاهلی به ویژه در مراکز تجاری آن مکه، یثرب و طائف امری رایج بود به صورتی که آن را نوعی بیع(خرید وفروش) قلمداد می‌کردند؛ واقعیتی که قرآن در آیه ۲۷۵ سوره بقره به آن اشاره می‌کند. گرفتن ربا در میان یهودیان و مسیحیان ساکن شبه جزیره عربستان نیز متداول بود. طبق آیه ۱۶۱ سوره نساء یکی از مصادیق نافرمانی یهود، رباخواری آنها دانسته شده است و یکی از مواد پیمانی که پیامبر(ص) با مسیحیان نجران منعقد کرد، پرهیز از رباخواری بود.

تبیین مسئله ربا در قرآن

ربا يكی ‌از‌ محرمات‌ و معاصی كبيره‌ ‌است‌ که اسلام با شدت کم‌نظیری به مقابله با آن پرداخته است و شاید در قرآن کریم، کمتر مفهومی خصوصا در بحث معاملات می‌توان یافت که با این شدت با آن برخورد شده باشد. حدود ۱۰ آیه از آیات مکی و مدنی به تدریج در تشریح حرمت ربا و آن هم به شدیدترین لحن و به طور مطلق نازل شدند. از مضمون مجموعه این ده آیه می‌توانیم محدودیت و ممنوعیت به‌کارگیری سرمایه ربوی در فرآیند سرمایه‌گذاری، تولید و تجارت و در نتیجه حرمت انواع وام‌های ربوی، چه وام برای تولید و چه برای مصرف یا غیر را دریابیم. همچنین در ربا، شرط زیادت، قبل از انجام هر کاری به طور قطعی صورت می‌گیرد و این دو ویژگی از مقومات وام ربوی است و در هر صورت حرام است. نگاهی به آیات قرآن کریم نشان می‌دهد که قرآن این عمل در حرمت ربا را که در قبل از اسلام وجود داشته، به شکل تدریجی حرام کرده است. از جمله آياتی كه در قرآن درباره «ربا» آمده است، آ‌يه ۳۹ سوره مباركه «روم» است كه می‌فرمايد: «وَمَا آتَیْتُم مِّن رِّبًا لِّیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَیْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»، «آنچه [به قصد] ربا مى‏دهيد تا در اموال مردم سود و افزايش بردارد نزد خدا فزونى نمى‏گيرد و[لى] آنچه را از زكات در حالى كه خشنودى خدا را خواستاريد داديد پس آنان همان فزونى‏يافتگانند [و مضاعف مى‏شود]». به اعتقاد علمای علوم قرآنی اين اولين آ‌يه‌ای است كه پيرامون ربا كه در جامعه آن روز شايع بوده نازل شده است. با توجه به اینکه حرمت ربا به‌صورت تدریجی در قرآن کریم بیان شده است آیه ۲۷۵ سوره بقره به‌عنوان آخرین آیه در حرمت این مسئله نازل شده است. با توجه به آیه ۲۷۵ سوره بقره «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ» ربا حرام و رباخواری به معنی اعلان جنگ با خدا و رسولش شمرده شده است و خداوند تصریح می‌کند کسانی که از این عمل دست نکشند، اهل جهنمند و در آن جاوید معذب خواهند بود. آيات شريفه «یَا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد، از خدا پروا كنيد و اگر مؤمنيد، آنچه از ربا باقى مانده است، واگذاريد» (۲۷۸/بقره) و «فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِكُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ؛ و اگر (چنين‏) نكرديد، بدانيد به جنگ با خدا و فرستاده وى‏، برخاسته‏‌ايد و اگر توبه كنيد، سرمايه‏‌هاى شما از خودتان است‏. نه ستم می‌كنيد و نه ستم می‌بينيد» (بقره/۲۷۹)، دو نمونه كامل از مذمت ربا در احكام و جامعه اسلامی است.

تبیین مسئله ربا در روایات

دسته‌ای از روايات به روشنی و با تأكيدهای متعدد، بر تحريم ربا دلالت دارد. اين روايات رباخواری را هم رديف بزرگ‌ترين گناهان تا حد زنای با محارم و حتی فراتر می‌شمرد. با توجه به گستردگی اين روايات و لحن شديد آن‌ها، حرمت ربا به کفایت قابل اثبات است. در روايات، ربا و تمام كسانی كه به نوعی با آن ارتباط دارند لعنت می‏شوند. از جمله در دو حديث از اميرمؤمنان(ع) می‏خوانيم «لعن رسول الله ـ صلی الله عليه و آله ـ الربا و آكلَه و بايعَه و مشترَيه و كاتبَه و شاهدَيهِ » پيامبر گرامی اسلام(ص) در اين روايت پنج طائفه را كه در ارتباط با ربا هستند، لعنت كرده است. اين پنج طائفه عبارتند از: كسی كه ميهمان رباخوار می‌شود و از غذايی كه با پول ربا تهيه شده با علم و آگاهی استفاده می‌كنند، رباخوار، ربادهنده، كسی كه ربا را محاسبه می‌كند و شاهد قرارداد ربا است. دسته¬ای از روايات، ربا را بدترين و خبيث‌ترين نوع معاملات معرفی می‌كند. در حديثی از امام باقر(ع) می‌خوانيم « أخبث المكاسب كسب الربا؛ كثيف‌ترين معاملات، معاملات ربوی است.» در حديث ديگری می‌خوانيم «و من ألفاظ رسول الله ـ صلی الله عليه وآله ـ الموجَزَة التی لم یُسبَقُ إليها: شر المكاسب الربا؛ از سخنان كوتاه و پرمعنی رسول خدا(ص) كه پيش از آن حضرت سابقه نداشت اين است كه فرمود «رباخواری بدترين نوع كسب‌هاست». نتيجه اين كه اين گروه از روايات نيز دليل بر حرمت ربا و رباخواری است. دسته سوم از روايات، دلالت بر هلاكت رباخواران در دنيا دارد. امام صادق(ع) می‏فرمايند «إذا أرادالله بقوم هلاكا ظهر فيهم‌الربا؛ هنگامی كه خداوند اراده هلاكت قومی را كند، ربا در ميان آن‌ها ظاهر می‌شود». معنای اين روايت اين است كه ربا مجازات دنيوی نيز دارد كه به هلاكت رباخواران منتهی می‏شود.

اقسام و مصادیق ربا

ربا در شریعت اسلام دو مصداق دارد؛ یکی معامله دو کالای همجنس با زیادی در یک طرف و دیگری قرض دادن به شرط زیادی که از اولی به ربای معاملی و از دومی به ربای قرضی تعبیر می‌کنند. ربای قرضی چه در زمان‌های گذشته و چه در عصر حاضر، رایج‌ترین نوع ربایی است که در جوامع مختلف وجود داشته است؛ ‌به این صورت که فرد برای تأمین نیاز مالی جهت امور مصرفی یا سرمایه‌گذاری، تقاضای قرض می‌کند. ربای قرضی دارای دو رکن اساسی است: رکن اول، شرط بازپرداخت اضافه از سوی وام‌گیرنده است که این شرط به هر اسمی حتی اگر هدیه یا شیرینی باشد، حرام است؛ رکن دیگر انتفاع و سودیابی قرض‌دهنده است که حتی فقها فرموده‌اند اگر انسان قرضی به کسی بدهد و شرط کند که برای اموات قرض‌دهنده یک فاتحه بخواند، باز هم حرام است؛ چراکه حتی شرط قرائت فاتحه نیز نوعی سود برای قرض‌دهنده محسوب می‌شود و حرام است. ربای معاملی این است که در معاملات، اجناسی که با وزن و کیل کردن خرید و فروش و مبادله می‏‌شوند، اگر جنس با همان جنس خرید و فروش یا مبادله شود، نباید یک طرف اضافه‏‌تر باشد، بلکه یا اصلاً نباید این‌طور معامله کرد و یا اگر جنس به همان جنس معاوضه و مبادله شد، باید هر دو هم‌وزن باشند. سه شرط لازم است که ربای معاملی حاصل شود. اولین شرط این است که دو جنس با هم معامله شود نه اینکه مثلاً جنس در مقابل پول معامله شود؛ برای مثال طلا با طلا معامله شود. شرط دوم این است که یکی از اجناس زیادتر از دیگری باشد و سوم اینکه اجناس همانند گندم و جوف وزن‌کردنی باشد، نه اینکه فروش آن به صورت عددی اتفاق بیفتد. نوع دیگری از ربا ربای جاهلی است. ربای جاهلی عبارت است از «افزایش مبلغ دین و بدهی در مقابل تمدید مهلت بازپرداخت». به‌عنوان نمونه اگر فردی طی هر قراردادی اعم از قرض و غیر قرض، موظف شده است که بدهی‌ای را پرداخت کند ولی در ازای افزایش میزان بدهی، تقاضای افزایش مهلت بازپرداخت نماید، آن مقدار اضافه شده بر اصل دین و بدهی جزو ربای جاهلی است. به‌عنوان نمونه، فرد باید امروز یک‌میلیون تومان بدهی خود را بپردازد اما به طلبکار می‌گوید اگر به من سه ماه فرصت بدهی، من یک‌میلیون و صد هزار تومان پس می‌دهم. این صد هزار تومان اضافه، مصداق ربای جاهلی است.

تفاوت سود با ربا

لازم به ذکر است که در اقتصاد دو نوع بهره وجود دارد: بهره طبيعي يا واقعي، كه بازدهي عامل سرمايه در فعاليت اقتصادي است كه ارتباطي به ربا ندارد و با عنوان «سود» معرفی می‌شود، دوم، بهره قراردادي، درآمدي كه صاحب سرمايه در قراردادهاي رسمي، در برابر واگذاري سرمايه خود به غير، مطالبه مي‌كند، اگر بهره قراردادي در قرارداد قرض باشد با ربا يكي خواهد بود.

جرم بودن ربا

ربا در قانون اساسی ایران جرم محسوب می¬شود. اصل ۴۹ قانون اساسی درآمدهای ناشی از ربا را غيرمشروع می‌داند، از طرفی هم ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی ربا را جرم می‌داند و برای آن مجازات درنظر گرفته است که در قسمتی از متن ماده این قانون آمده است: «... مرتكبين اعم از ربادهنده، رباگيرنده و واسطه بين آن‌ها، علاوه بر رد اضافه به صاحب مال، به شش‌ماه تا ۳ سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نيز معادل مورد ربا به‌عنوان جزای نقدی محكوم می‌شوند». جرم ربا با توجه به ماده ۷۲۷ از جرائم غيرقابل گذشت است. يعنی برای پيگيری اين جرم لازم نيست كسی شكايت كند، بلکه جرم به محض اطلاع مراجع قضايی و انتظامی قابل پيگيری و تعقيب است.

ربا و ارتداد

بسياری از فقيهان، يكی از ادله حرمت ربا را اجماع می‏دانند. «صاحب جواهر» و «امام خمينی(ره)» افزون بر ادعای اجماع، بعيد ندانستند كه حرمت ربا از ضروريات دين باشد. بدين ترتيب اگر حرمت ربا را جزء ضروريات دين محسوب كنيم؛ اگر كسی با علم به اين مطلب آن را منكر شود، از زمره مسلمانان خارج شده و مرتد ناميده می‏شود.

حرمت ربا

ربا از سوی همه آئین‌ها و اندیشمندان مورد نکوهش قرار گرفته است که بیانگر آن است که ربا عامل مهم و اصلی ایجاد بحران‌ها و تخریب زندگی فردی و اجتماعی است.مسلم است که مقصود از ربا که در اسلام مورد نفی و حرمت قرار گرفته است معناي لغوي آن نيست، چراکه در شرع اطلاق زيادت به شكل عمومی محدود به كلمه ربا نيست. در چهار سوره قرآن مسئله حرمت ربا مطرح شده است؛ نکته جالب آن است که حرمت ربا مختص دین اسلام نیست و همه آئین‌ها، ادیان و اندیشمندان در طول تاریخ، ربا را امری مذموم و ناپسند برشمرده و آن را نکوهش کرده‌اند. البته این نکوهش و بیزاری جستن در دین اسلام بسیار شدیدتر است و این امر نشان می‌دهد که ربا در نزد خداوند به‌شدت مغضوب بوده و حرمت آن همانند سایر محرمات نیست. ربا در ادیان پیشین نیز از زبان قرآن تحریم شده است؛ چنانچه در متون قرآن کریم آمده است: «وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا؛ و [به سبب] رباگرفتنشان با آنكه از آن نهى شده بودند و به ناروا مال مردم خوردنشان و ما براى كافران آنان عذابى دردناك آماده كرده‏‌ايم».

مراحل تحریم ربا در قرآن

اساسا شیوه قرآن در ابلاغ قوانین و احکام جدید به صورت تدریجی بوده است و در برخی از کتب علوم قرآنی به تفصیل در مورد آن بحث شده است. قرآن کریم ابتدا نسبت به پیامدهای ربا هشدار می‌دهد و با توصیه‌های اخلاقی آغاز می‌کند و سپس حکم نهایی را اعلام می‌کند. به همین دلیل قرآن براى ریشه کن ساختن رباخوارى حکم تحریم را در چهار مرحله بیان کرده است: ۱- در آیه ۳۹ سوره روم نخست درباره «ربا» به یک پند اخلاقى قناعت شده آنجا که مى‌فرماید: « وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ ۖ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ؛ آنچه به عنوان ربا مى‌پردازید تا در اموال مردم فزونى یابد، نزد خدا فزونى نخواهد یافت و آنچه را به عنوان زکات مى‌پردازید و تنها رضاى خدا را مى‌طلبد مایه برکت است و کسانى‌که چنین کنند داراى پاداش مضاعفند». ۲- در سوره نساء آیه ۱۶۱ ضمن انتقاد از عادات و رسوم غلط یهود به عادت زشت رباخوارى آنها اشاره کرده و مى‌فرماید: «وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ ؛ یکى دیگر از عادات بد آنها این بود که ربا مى‌خوردند با اینکه از آن نهى شده بودند». ۳- در سوره بقره آیات ۲۷۵ تا ۲۷۹ هر گونه رباخوارى به شدت ممنوع اعلام شده و در حکم جنگ با خدا ذکر گردیده است. ۴- و بالاخره در آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» حکم تحریم ربا صریحاً ذکر شده، اما تنها به یک نوع از انواع ربا و نوع شدید و فاحش آن اشاره شده است. در این آیه اشاره به تحریم رباى فاحش شده و با تعبیر «أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً» بیان شده است. منظور از رباى فاحش این است که سرمایه به شکل تصاعدى در مسیر ربا سیر کند؛ یعنى سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه ضمیمه شود و مجموعاً مورد ربا قرار گیرند، و به همین ترتیب در هر مرحله، سود به اضافه سرمایه، سرمایه جدیدى را تشکیل دهد و به این ترتیب در مدت کمى از راه تراکم سود مجموع بدهى بدهکار به چندین برابر اصل بدهى افزایش یابد و به کلى از زندگى ساقط گردد.

دلایل و فلسفه حرمت ربا

یکی از ویژگی‎های نظام اقتصادی اسلام، حرمت و ممنوعیت ربا است. ربا به‌عنوان یک انحراف اقتصادی آثار منفی و شومی را در پی دارد که در منابع دینی اسلام دلایل بسیاری برای فلسفه تحریم ربا مطرح شده است. ربا فقط در دین اسلام حرام نیست بلکه در ادیان گذشته نیز آمده است که(اگر مالی را به کسی قرض دادید مانند ربا خوران با او رفتار نکنید و از او سود و زیان دریافت نکنید). حتی در کتاب انجیل و ... نیز امثال این این تعبیر آمده است و ربا را یک امر زشت و ناپسندی دانسته‌اند که عقل و فطرت انسان به آن حکم می‌کند و دین‌های مختلف نیز این موضوع را تأیید کرده‌اند. فقهای بزرگ در رابطه با تحريم ربا با يكديگر اختلاف دارند. بسياری از آنان تنها ادله سه‌گانه قرآن، حديث و اجماع را برای تحريم ربا برشمرده‏اند، ولی عده‌ای ديگر معتقدند كه تحريم ربا را بی‌شك با دليل عقلی نيز می‌توان اثبات كرد. بحثی در تفسير الميزان در مورد چرایی مذموم دانستن ربا و تهدید رباخواران توسط خدا وجود دارد! مرحوم علامه طباطبايی نتيجه می‌گيرد كه به طور منطقی اين جريان ربا به سمت و سويی می‌رود كه تمام سرمايه‌های افراد ضعيف به نوعی از بين می‌رود و منجر به نابودی هميشگی می‌شود، بنابراين در منظر آيات قرآن كريم بيع سالم مورد تأييد است و در مقابل ربا به عنوان پديده‌ای مخرب اخلاقی، روانی، اقتصادی و مانعی برای رشد بشريت می‌داند. به همين دليل است كه ربا محاربه با خداوند است. امروز نگاهی كه به اقتصادها می‌شود مبنی بر معاملات ربوی است. اقتصاد جهان امروز رو به افول سرمايه‌داری غرب در يك شرايط جانكاهی قرار گرفته است، كه به نظر می‌رسد ريشه اين نابسامانی‌ها اين است كه اقتصادشان ربايی است. یکی‌ از موارد فلسفه تحریم ربا، خوردن مال مردم به باطل است. قرآن‌ کریم دو راه برای تولید درآمد و مبادلات مالی ذکر کرده یکی راه حق و دیگری راه باطل و در آیه ۲۹ سوره نساء با این مضمون «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَن تَكُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنكُمْ وَلاَ تَقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا» فرموده است: «ای کسانی‎که ایمان آورده‌اید، اموال یکدیگر را به باطل و ناحق در میان خود نخورید، مگر این‌که تجارت از روی رضایت شماها باشد». از نظر قرآن کسب درآمد از راه معامله، تجارت، کار و ... راه حق و صحیح است اما درآمد حاصله از رشوه، قمار و ربا باطل و ناحق است و بسیار روشن است که این درآمد نامشروع است. بسیاری از اقتصاددانان بهره و ربا را در اقتصاد به‌عنوان انگل و زمینه‌ساز رکود و تورم در جامعه می‎دانند کمااینکه امام رضا(ع) در حدیثی راجع به فلسفه تحریم ربا فرموده است: « خدای بزرگ بدان جهت ربا را نهی کرده که مایه تباهی اموال است» و امام جعفر صادق(ع) نیز فرموده است: «خداوند ربا را حرام کرد تا مردم از راه حلال به کسب و کار روی آورند و به معامله و خرید و فروش بپردازند». رباخوار، بدون این‌که تولیدی داشته باشد، سود و بهره می‎برد و این سود موجب زیان اقتصادی می‎گردد، پول، ارزشی به جز عددی که روی آن گذاشته‌اند، ندارد. وقتی این پول در تولید به کار گرفته نشود، موجب رکود اقتصادی و اختلال در چرخه اقتصادی جامعه می‎شود. ادله تحریم را خود قرآن بدین‌گونه بیان کرده است که در ربا، ظلم رخ می‌دهد و می‌فرماید: «فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِکُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ؛ و اگر (چنین‏) نکردید، بدانید به جنگ با خدا و فرستاده وى‏ برخاسته‏‌اید و اگر توبه کنید، سرمایه‏‌هاى شما از خودتان است‏. نه ستم مى‏‌کنید و نه ستم مى‏‌بینید». اگر بخواهیم بیشتر به این موضوع بپردازیم که چرا رباخواری مصداق بارز ظلم است باید این نکته را بدانیم که یکی از اصول در بررسی عقود و احکام اسلامی این است که در دو طرف معامله باید عدالتی بر قرار شود و نمی‌شود که مشتری یا خریدار همه منافع را ببرد بلکه اصل این است که هر دو سهم عادلانه ببرند. از جمله حکمت‌های تحریم ربا این است که مردم به فعالیت‌های واقعی اقتصادی همانند تجارت و بازرگانی رو بیاورند، تا جامعه از آثار و برکات فعالیت‌های آنان بهره‌مند شود؛ زیرا فعالیت‌هایی که در قالب معاملات ربوی اتفاق می‌افتد نه تنها برای کشور مفید نیست بلکه عامل گرایش به سودپرستی و فراموشی کمک‌های انسان‌دوستانه به همنوعان خود می‌شود. اقتصاد ربوی سبب می‌شود که عده‌ای بدون هیچ‌گونه فعالیت اقتصادی به ثروت افسانه‌ای دست پیدا کنند و انسان‌های فقیر و محتاج را به بردگی بکشانند. اقتصادی که بر مبنای ربا پایه‌گذاری شده است، باعث ایجاد شکاف طبقاتی در جامعه می‌شود. لذا خداوند متعال ربا را تحریم کرده است.

علت ربا، عواقب و پیامدهای آن

کسب ثروت دلیل روی‌آوری به ربا است؛ هدف از روی‌ آوردن به ربا و آلوده شدن در آن کسب ثروت زیاد و قانع نبودن به رزق تعیین شده خویش است. یکی از ویژگی‎های نظام اقتصادی اسلام، حرمت و ممنوعیت ربا است. از نظر اسلام، ربا یک نوع تبادل‌ اقتصادی ناسالم است که عواطف و پیوندها را سست می‎کند و بذرِ کینه و دشمنی را در دل‌ها می‌پاشد. در روايات آمده است كه «شر المكاسب كسب‌الربا»، يعنی شرورترين كسب‌ها كسب ربا و رباكاری است. ربا آثاری برای ربادهنده، رباگیرنده و حتی شاهد معامله دارد یعنی شخصی هم که شاهد این معامله حرام است و سکوت می‌کند و یا حتی به معامله حرامی شهادت می‌دهد از این عذاب به دور نیست و هر سه طرف این معامله مورد لعنت و نفرین خداوند قرار می‌گیرند. از مضرات ویران‌کننده ربا این است که ربا سنت‌های زیبایی مانند قرض‌الحسنه را در بوته فراموشی می‌نهد و در نهایت فساد اخلاقی، رواج تنبلی و بی‌بندوباری اقتصادی را نیز به همراه دارد. مهمترین پیامد این امر ازدیاد فاصله طبقاتی بین فقیر و غنی است زیرا پولی که باید در چرخه اقتصادی و تولید به کار گرفته شود بدون زحمت سود آن نصیب فرد نزول دهنده می‌شود. فرد رباخوار مانند زالو است که خون فرد محتاج را می‌مکد؛ فردی که نزول می‌گیرد ممکن است نتواند آن را پس بدهد که همین امر می تواند زمینه فروپاشی بنیان خانواده را نیز فراهم کند. رباخوار از آثار خیر و برکت معنوی که در کسب و کار و جنبش و سعی در تحصیل معاش است محروم است. ربا و نرخ بهره می‌تواند سبب توزیع ناعادلانه‌ بین‌نسلی و تخصیص ناعادلانه‌ منابع شود. سود حاصل از ربا برگرفته از اقتصاد واقعی نیست و منجر به جریان افتادن سرمایه نمی‌شود و باعث رکود در جامعه می‌شود. با افزایش نرخ بهره هزینه‌های سرمایه‌گذاری افزایش می‌یابد و در نتیجه تولیدکنندگان تمایل کمتری برای تولید کالا دارند. وجود بهره‌ پولی بالا در اقتصاد سبب می‌شود که بسیاری از افراد بدون نیاز به کار درآمدهای سرشاری را کسب کنند که این امر سبب کاهش انگیزه برای کار می‌شود. وقتی نرخ بهره وجود داشته باشد سبب کاهش تقاضا برای سرمایه‌گذاری و در نتیجه کاهش درآمد ملی شود در این صورت پس‌انداز که خود تابعی از درآمد ملی است نیز کاهش می‌یابد. از لحاظ اجتماعی و اقتصادی اگر در سیستم اقتصادی یک کشور رباخواری وارد شد نتیجه این خواهد شد که کار و تلاش، جای خود را به مال‌اندوزی خواهد داد و در این شرایط افراد به دنبال این هستند که بدون کار و تلاش، پولی را به دست آورند و نتیجه این وضعیت هم این است که چرخ صنعت از حرکت باز خواهد ایستاد. در این شرایط بیکاری، نقدینگی، فساد مالی و مشکلات اجتماعی هم بسیار زیاد خواهد شد. در این زمینه بیش از ۲۰ روایت وجود دارد که اگر مردم ربا نخورند و اموال را در بیع و تولید به کار بگیرند باعث رشد اقتصادی خواهد شد. نابودی تمدن و برهم ریختن زندگی از مهم‌ترین آثار ربا می باشد. نتیجه ربا نابودی و فنای عده‌ای بیچاره و تمرکز ثروت در دست طبقه دیگری است که از مزایای ثروت و سرمایه؛ به حد کافی بهره‌مند می‌باشند. در نتیجه طاقت و تحمل طبقه وامانده و بیچاره از حد گذشته، برای دفاع از خویش و انتقام به‌پاخیزند و به مبارزه با طبقه دیگر اقدام می‌کنند و بالاخره پایان این کار به هرج و مرج و بی‌نظمی عجیبی خاتمه پیدا می‌کند و اثر نهایی این درهم پاشیدگی و هرج و مرج، نابودی تمدن و برهم ریختن زندگی و نظام اجتماعی است. ربا باعث تراکم ثروت و ظهور مکتب‌های کمونیستی است. کسانی‌که وارد بحث در مسائل اقتصادی می‌شوند، آگاهند که تنها سبب شیوع کمونیسم و انتشار افکار گمراه‌کننده و پیشروی مرام‌های اشتراکی، همان تراکم فاحش و خارج از اندازه سرمایه و ثروت است که نزد پاره‌ای از افراد متمرکز می‌شود و آنان را در مظاهر زندگی و استفاده از مزایای حیات بر دیگران مقدم می‌دارد و میان افراد جامعه فاصله‌های بزرگی ایجاد می‌کند و در مقابل دسته¬های دیگر مردم از در دست داشتن احتیاجات زندگی و اولیات ادامه بقا، محروم می‌شوند، آنان همه چیز دارند و اینان فاقد همه چیزند. فقدان تعادل رفتاری و روانی یکی دیگر آثار ربا است. از منظر قرآن رباخوار تنها در مسائل مالی و اقتصادی اثر منفی نمی‌گذارد بلکه اثرات منفی، روانی و رفتاری نیز دارد سوره بقره آیه ۲۷۵ در این باره می‌فرماید: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ» یعنی کسی که رباگیرنده و یا ربادهنده است مانند کسی است که از سوی شیطان مست، پریشان حال و آشفته شده است که یکی از نشانه‌ها افسردگی، پریشان‌حالی است.

راهکار رفع ربا و مستثنیات آن

عمل به سیره معصومین و الگو قراردادن زندگی آن‌ها یکی از روش‌هایی است که تواند منجر به جلوگیری از دچار شدن جامعه به ربا و امثال این مفاسد شود. علاوه بر این دادن و گرفتن ربا در برخی از موارد جایز شناخته شده است. از نخستین موارد حلیت ربا، ربای بین پدر و فرزند یا بین زن و شوهر است و نیز، اضافه گرفتن مسلمان از کافر حربی اشکال ندارد. سود حاصل از به‌کارگیری سرمایه اگر براساس یکی از عقود صحیح اسلامی مثل مضاربه یا شرکت یا جعاله یا اجاره و مانند آن خواه قرارداد بین شخص و بانک یا بین دو شخص باشد، شرعاً حلال است. اگر فردی پول خود را به کسی که کاسبی می‌کند بدهد و قرارداد کند تا با آن پول کاسبی کند و درصدی طبق قرارداد به فرد بدهد، اشکالی ندارد و حلال است اما اگر این کار بدون قرارداد شرعی انجام شود و فرد هر ماه سود بگیرد، ربا و حرام است.

وضعیت رباخواردر لحظات مرگ و قیامت

در روایتی از امام صادق(ع) آمده است رباخوار از دنیا بیرون نمی‌رود مگر اینکه به نوعی از جنون مبتلا خواهد شد؛ جنونی که در رفتارها و منش فردی، اجتماعی، اخلاقی و اقتصادی او ظاهر می‌شود و اگر ما کمی در حال رباخواران دقت کنیم، این آثار را در وجود آنها مشاهده خواهیم کرد. سیمای رباخواران در قرآن کریم در روز قیامت این‌گونه ترسیم شده است: آشفته سری در قیامت و ماندگاری در آتش دوزخ. عاقبت این عمل که هم ردیف جنگ با خدا و رسول خدا شمرده شده، چنانچه در آیه ۱۳۰ سوره آل عمران آمده است« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید ربا را [با سود] چندین برابر مخورید و از خدا پروا کنید باشد که رستگار شوید».

منابع

ایکنا

دانشنامه اسلامی

ویکی پدیا

ویکی شیعه