اعجاز

اعجاز؛ مبحث اِعجاز قرآن عنوان بخشی از دانش علوم قرآنی است که به معجزه بودن قرآن کریم پرداخته است. اعجاز قرآن به این معنا که قرآن کریم از ابعاد گوناگون اعم از: ساختار لفظی و محتوایی دارای ویژگی‌هایی خارق عادت و خارج از استعدادهای بشری است به گونه‌ای که بشر از آوردن همانند آن ناتوان است.

مفهوم شناسی اعجاز

«اعجاز» در لغت مشتق از ریشه ثلاثی مجرد «عجز» به معنای درماندگی، ناتوانی و نیز انتهای همه چیز در مقابل قدرت است. اعجاز در اصطلاح به معنای کار شگفت و امر خارق العاده و معارض ناپذیر، که پیامبران الهی به منظور اثبات ادعای رسالت خویش انجام می دهند و انسان ها از انجام دادن آن ناتوان و عاجزند.

اعجاز در قرآن

اعجاز در قرآن به معنای لغوی عبارت و و در نفی قدرت و اثبات عجز کافران نسبت به مقدّرات الهی و مشیّت ربوبی و اثبات ناتوانی آنها نسبت به رهایی از عذاب مقرر آنها به کار رفته است: «فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ ۙ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ» در قرآن کریم از منکران و معاندان خواسته شده که برای اثبات ادعای خود، ۱۰ سوره، یا حتی یک سوره همچون سوره‌های قرآن بیاورند و نیز بیان شده که البته هرگز بر چنین امری توفیق نخواهند یافت: «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ ۖ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ» این دعوت به ناممکن که در اصطلاح قرآنی تحدّی و معارضه طلبی نامیده شده است، در واقع به اثبات رساندن عجز کفار از چنین امری، یا به تعبیری دیگر «اعجاز» است.

تحدی و انواع آن در قرآن کریم

عبارت تحدی در قرآن به کار نرفته است، اما آیاتی که به نوعی بحث اعجاز و معارضه طلبی در دورن آنها استخراج می‌شود، پیرامون این مهم بیان شده است.تحدی از «حدی» و به معنای همانند طلبیدن و همانند آوردن است، قرآن دو نوع تحدی دارد: یک نوع ذاتی قرآن است و نیازی به لفظ ندارد و نیازی هم ندارد که بگوید مثل من بیاورید، یک پدیده‌ای در عصری به وقوع پیوسته و خود به خود دیگران را به شگفت وا داشته است و این باعث می‌شود، کسانی که در این حوزه مشغول هستند به دنبال مثل و مانند آن بروند .

نوع دیگری از تحدی، ادعایی است که در قرآن ادعا می‌کند و می‌فرماید «وَ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ»، اگر شک دارید که این قرآن از جانب بنده ما و خداوند است، یک سوره مانند آن بیاورید که این را تحدی یعنی هماورد طلبی می‌نامند و این نوع تحدی تمام بشر را دعوت می‌کند به همارود آوردن و همین که بشر، مثل قرآن را نتواند بیاورد باعث عجز آنها می‌شود و ناتوانی آنها را ثابت می‌کند و نشانه نبوت است. ممکن است در ابتدا و وهله اول کسی حس نکند که این الفاظ دارای اعجاز است، اما به مرور پی می‌برند، اول متخصصان فن پی می‌برند و بعد به مرور زمان پی می‌برند.

ابعاد اعجاز

قرآن کریم در باب اعجاز، دارای ابعاد مختلف و گوناگونی در دو باب لفظی و محتوایی و یا دردسته بندی های دیگر بیانی و معنوی است. برخی از دانشمندان براین عقیده‌اند: اعجاز قرآن منحصر به فصاحت و بلاغت آن نيست، بلكه ابعاد گوناگونى از اعجاز را با خود دارد. قرآن از اين جهت كه اختلاف و تضادى در آن وجود ندارد معجزه است؛ چنان كه خداوند فرموده است: «و اگر [قرآن‏] از نزد غير خدا بود، قطعاً در آن ناهمگونى و اختلاف بسيارى مى‏‌يافتند» ؛ و نيز از اين جهت كه از حوادث آينده و غیر خبر داده معجزه است؛ چنان كه فرموده است: «روميان در نزديك‏ترين اين سرزمين شكست خوردند، و آنان پس از شكستشان، در ظرف چند سال آينده پيروز خواهند شد».

اعجاز لفظی

در اعجاز لفظی رویکرد اصلی بررسی ظواهر ادبی همچون بلاغت، نظم، سبک، کاربست واژگان و ... است و در اعجاز لفظی سخن از گونه‌های مختلف، حضور و تجلی خالق متن در متن و چگونگی بروز و ظهور آن است. براساس این رویکرد، اسلوب سخن سرایی، و مباحث لفظی و بیانی اعم از فصاحت و بلاغت، نظم ظاهری و گاه عددی و نیز مباحث ادبی دراین حیطه قرار میگیرند. برخی از محققان قرآن را اثری فوق العاده و نه خارق عادت میدانند به این معناکه قرآن فعل الهی است و نه سخن خود پیامبر(ص) بااین بیان که قرآن در بیان خود هیچ قانونی را خرق یا نقض نکرده، بلکه با ادبیاتی فاخر بر بام فصاحت و بلاغت ایستاده و جمله‌ها و عباراتش معیاری برای قواعد عربی در علوم ادبی گشته است

اعجاز محتوایی

اعجاز محتوایی قرآن کریم دربرگیرنده مجموعه محتوا و مضامین قرآن کریم است. قرآن در زمینه‌های توحید، عرفان، سیاست، فرهنگ، تربیت ونیز علوم مختلف مطالبی ارائه کرده است که فردی با این جامعیت و واقع‌بینی قادر به ارائه چنین مطالبی نبوده است. شاید جالب توجه باشد که با تکیه بر اعجاز محتوایی قرآن کریم در مصر دانشنامه ای پزشکی به بررسی میوه‌ها و گیاهان ذکرشده در قرآن کریم باعنوان اعجاز پزشکی به این امر پرداخته است.

شرایط وجوبی اعجاز

اعجاز فعل عادی نیست، بلکه امری برخلاف جریان طبیعی عام و خارق عادت و خارج از توان متعارف مردم است. قابل تعلیم و تعلم نیست و مغلوب سایر عوامل نمی شود. اعجاز پیامبران همیشه توام با دعوت نبوت، به منظور اثبات نبوت و همراه با تحدی همراه بوده است.

چیستی و چگونگی نظریه صرفه در اعجاز قرآن

درباب اعجاز قرآن کریم و ناتوانی افراد از اوردن مشابه آن، گروهی قایل به اعجاز ذاتی قرآن هستند و عده ای نیز قرآن را دارای خصوصیتی ذاتیِ موجب اعجاز ندانسته اند و کلام فصیح و بلیغ دوران جاهلیت را دارای فوایدی بسیار شمرده اند. در دیدگاه این گروه اعجاز قرآن ذاتی و درونی نیست، بلکه خداوند قادر، برای اثبات صدق پیامبر (ص) و الهی بودن کلام قرآن، مردمان را از آوردن مانند قرآن باز داشته است، آنچه باعث عدم امکان هم آوردی با قرآن است صَرف و منع خداوند است که مطلبی خارج از قرآن است، این نظریه از دیر زمان به عنوان «نظریه صرفه» مشهور گردیده و مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است این در حالی است که غالب دانشمندان ما معتقدند که بشر نمی‌تواند مانند قرآن بیاورد، چون ابعاد اعجاز قرآن کریم تنها به لفظ نیست، بلکه ابعاد متفاوت و وجوه متفاوتی دارد که اگر بشر به یک جنبه توجه کند، از جنبه‌های دیگر عاجز خواهد بود، لذا از جنبه علمی و محتوایی و معارف عالی و بلندی که در دورن قرآن است و از جنبه امی بودن پیامبر(ص) و هماهنگی و عدم وجود اختلاف که در کل قرآن وجود دارد و از جنبه طرح مسائل دقیق علمی و ... قرآن به گونه‌ای است که، این ابعاد باعث می‌شود، کسی نتواند در یک سوره به تمام ابعاد اعجازی آن توجه کند. استدلال اینان به یک آیه از قرآن کریم است: «سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِيَ الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَإِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا وَإِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لَا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا وَإِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الْغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا عَنْهَا غَافِلِينَ»

بر اساس ديدگاه صرفه، خداوند در اين آيه می‌فرمايد: «من كسانی را كه در زمين به ناحق تكبر می‌ورزند، از آيات خويش منصرف می‌سازم.» مقصود از آيات، يا خصوص آيات قرآن است، يا معنای عامی است كه شامل آيات قرآن هم می‌شود و برگرداندن متكبران از آيات، از راه سلب علم، قدرت، همّت و تصميم‌گيری انسان‌ها صورت می‌گيرد كه همان ديدگاه صرف است. استدلال به اين آيه، نادرست است؛ زيرا مقصود از صرف در آيه شريف، همان معنای مورد نزاع باشد، جای بسی ترديد است؛ بلكه با قرينه دنباله آيه و مقام و سياق آيات قبل و بعد و جملاتِ ديگرِ همين آيه، روشن می‌شود كه مقصود از صرف در آيه، برگرداندن مخالفان از ايمان و اثرپذيری و بهره‌مندی از آن به عنوان يك عقوبت الاهی است.

منابع

ایکنا