پیری

پیری؛ مرحله‌ای از زندگی انسان و مترادف با کهنسالی و کهولت. پیری دوره‌ای از زندگی افراد است که در آن، نشانه‌هایی چون ضعف و کم‌توانی جسمی و ذهنی، سپیدی موی سر، کاهش طراوت و شادابی و از دست دادن توانایی مولد بودن پدیدار می‌گردد. در قرآن کریم با الفاظی همچون شَیب، شَیخ، کِبَر و اَرذَلِ العُمُر به دوران پیری و سالمندی اشاره شده است. برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های دوران پیری در قرآن، عبارت است از: سستی استخوان‌ها و ضعف و فرتوتی بدن، کم‌توانی و سستی قوۀ ادراک و علم انسان، پست‌ترین مرحلۀ زندگی بشر و همراهی این دوره با جهل و نادانی و فراموشی. در قرآن کریم ضمن توجه به حقوق سالمندان، همگان به احترام به والدين كهنسال خود و حفظ حدود آنان موظف شده‏اند. معصومین(ع) نیز حمایت از سالمندان را ارزشی الهی، دینی و اخلاقی و سالمندان را قابل احترام می‌دانند و همواره به تکریم، بزرگداشت و التفات به وجود ریش‌سفیدان و پیران، تاکید و تشویق نموده‌اند.

تعریف پیری

مفهوم پیری که گاه به جای آن از لفظ سالخوردگی و یا کهنسالی استفاده می‌شود، در برابر مفهوم جوانی مطرح شده و به یکی از مراحل زندگی انسان در طبیعت دنیا دلالت دارد. پیری، مرحله‌ای از مراحل زندگی افراد است که پس از طی کردن دوره‌های مختلف رشد و پس از کودکی، نوجوانی، جوانی و میانسالی، نشانه‌های آن برای شخص، پدید می‌آید و او را با شرایطی جدید و متفاوت با دوره‌های پیشین زندگی مواجه می‌سازد. دوران پیری را با الفاظ دیگری همچون کهولت، سن سوم، عمر سوم و مرحله سوم زندگی نیز یاد می‌کنند. نشانه‌های دوران پیری، فرسودگی بدن، ضعف قوای جسمی و ذهنی و سپیدی موی سر است. در حقیقت سالمندی فرایندی زیست‌شناختی است که زمینه وقوع بعضی از دگرگونی‌های طبیعی در کالبد و کاهش نیروی انسان را پدید می‌آورد. سالمندی در بعد روانی نیز به‌ معنای فرسودگی تدریجی انسان است که موجب کاهش طراوت و شادابی، عزم و اراده، اعتماد به‌نفس، قدرت خطرپذیری و احساس مفید و مولد بودن می‌شود.

شأن و جایگاه سالمندان در قرآن

در قرآن کریم با استعمال واژه‌هایی مانند شَیب، شَیخ، کِبَر و عباراتی همچون ‌«أرذَلِ العُمُر» و «وَهَنَ العَظم» از دوران پیری و سالخوردگی، یاد شده است. همچنین قرآن کریم بارها ضمن یادآوری دوره‌های مختلف زندگی انسان از جمله دورۀ جنینی، کودکی، جوانی و سالمندی، به دورۀ پیری اشاره نموده است. برای نمونه خداوند گذر عمر انسان در این دنیا را چنین وصف می‌نماید: «خدا شما را آفرید، در حالی‌ که ضعیف بودید؛ سپس بعد از ناتوانی، قوت بخشید و دوباره بعد از قوت، ضعف و پیری قرار داد.» در حقیقت در این آیه، مراحل زندگی انسان، با سه دوره تغییر و تحول اساسی نام برده شده است؛ ابتدا ناتوانی در دوران کودکی، سپس اوج قوت و نیرومندی در دوران جوانی و در انتهای عمر نیز بار دیگر ناتوانی و ضعف ناشی از پیری.

جایگاه والدین سالمند در قرآن

در قرآن ضمن توجه به حقوق سالمندان، همگان به احترام به والدين كهنسال و حفظ حدود آنان موظف شده‏اند. قرآن كريم از تندی و پرخاش نسبت به پدر و مادر پير نهی می‏كند و به سخن نيك و لحن شايسته و خضوع و تواضع و گستردن بال رأفت در برابر آنان و خيرخواهی و دعا در حق آنان دعوت می‏كند. «اِمّا یَبْلُغَنَّ عِندك الكبرَ اَحَدُهما او كلاهُما فلا تَقُلْ لَهما اُفٍّ و لا تَنْهَرهُما وَ قُلْ لَهُما قولاً كريماً، وَاخفَضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِ مِنَ الرّحمةِ وَ قُل رَبِّ ارحَمْهُما كما رَبَّيانی صَغيرا؛ هر گاه يكی از آن دو (پدر و مادر) يا هر دو نزد تو به سن پيری و سالمندی رسيدند، به آنان اف مگو، آنان را طرد مكن و به آنان سخن كريمانه بگو و بال فروتنی را از روی رحمت و شفقت برای آنان بگستر، و بگو: پروردگارا! همان گونه كه مرا در خردسالی‏ام تربيت كردند، تو نيز بر آنان رحمت آور»

ویژگی‌های دوران پیری در قرآن

در منظومۀ فکری قرآن، دوران سالخوردگی یا همان پیری به عنوان پست‌ترین دوره و مرحلۀ زندگی بشر (اَرذَلِ العُمُر) معرفی شده و نیز این دوره‌، آمیخته با جهل و نادانی دانسته شده است؛ چراکه انسان به‌سان کودکی نورس می‌شود. با این تفاوت که در مرحلۀ کودکی توانایی آموختن و کسب دانش وجود دارد لکن سالخوردگان عموماً از این قابلیت محروم‌اند. از دیگر ویژگی‌های سالخوردگی در قرآن، می‌توان سستی استخوان‌ها و سپیدی موی سر را نام برد. توجه دادن قرآن بر استخوان بدین جهت است که استخوان،‌ سازندۀ سلول‌های بنیادین بوده و قابلیت رشد را برای جسم انسان به وجود می‌آورد. در حقیقت از منظر قرآن، سالخوردگی دوران ضعف و ناتوانی انسان است و در این دوره، انسان به جای قامت ایستاده، سر بر زمین افکنده و حالت سر به زیری و نکوس به خود می‌گیرد چنان‌که گویی خلقت او از ابتدا این‌گونه بوده است،

قوۀ ادراک و علم انسان به ضعف و سستی می‌گراید و جهل و فراموشی عارض شده و بسیاری از دانسته‌ها به فراموشی سپرده می‌شود، استخوان‌ها و قوای حرکتی انسان نیز ضعیف، فرتوت و ناتوان می‌شود و توانایی باروری و زاد و ولد را از دست می‌دهد. از دیدگاه قرآن کریم آنچه که در دوران پیری از وجود آدمی ستانده و کاسته می‌شود، مایۀ عبرت و اندیشه‌ورزی است: «وَمَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَفَلاَ یَعْقِلُونَ؛ و هر که را عمر دراز دهیم، او را در خلقت، دچار کاستی می کنیم؛ آیا نمی اندیشند.»

برخورد با سالمندان از دیدگاه قرآن

قرآن در بیان قصۀ حضرت شعیب(ع) و دختران ایشان، یکی از مسئولیت‌های فرزندان را نسبت به والدین سالمند خود، یادآور می‌شود که آن یاری و دست‌گیری از ایشان در دوران پیری است. نمونۀ بارز این موضوع، کمک کردن دختران شعیب (ع) به پدر پیر خود در امور دامداری است. به عبارتی دیگر، قرآن مراقبتِ فرزندان از والدین پیر خود و کمک به ایشان در این مرحله از عمر را از وظایف فرزندان دانسته است. در دوران پیری و کهنسالی، نظر به شرایط سختی همچون سستی و ضعف جسمی، این گروه سنی نیاز به درک و کمک بیشتری دارند به همین جهت خداوند در قرآن، به این موضوع مهم اشاره نموده و می‌فرماید: «و قَضی رَبُّکَ اَلّا تَعبُدوا اِلّا اِیّاهُ و بِالوالِدَینِ اِحساناً اِمّا یَبلُغَنَّ عِندَکَ الکِبَرَ اَحَدُهُما اَو کِلاهُما فَلاتَقُل لَهُما اُفٍّ وَ لاتَنهَرهُما و قُل لَهُما قَولاً کَریما؛ و پروردگارت فرمان داده که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه یکی از آن دو یا هر دوی آنان نزد تو به سن پیری رسیدند کم‌ترین اهانتی نسبت به آنان روا مدار و لفظ اوه را بر زبان نیار و بر آنان فریاد مزن و با خشونت رفتار مکن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه بگو.» البته در این آیه، توجه به والدین، اختصاص به دوران پیری و از کارافتادگی ایشان ندارد و فرزندان مأمور به مراعات حال والدین در همۀ اوقات هستند لکن در دوران پیریِ والدین، افزون بر وظایف گذشته، وظایف بیشتری بر عهدۀ فرزندان قرار می‌گیرد. به همین مناسبت خداوند با تاکید بر این دوره، به فرزندان امر می‌کند که محبت خود نسبت به والدین را بیشتر ابراز دارند.

جایگاه سالمندان در روایات معصومین(ع)

معصومین(ع) حمایت از سالمندان را ارزشی الهی، دینی و اخلاقی و سالمندان را قابل احترام می‌دانند. از نظر ایشان، رعایت آداب پسندیده با سالخوردگان سبب ارتقای سلامت روحی و روانی آنان است. در این راستا، پیامبر(ص) فرموده است: «احترام نهادن و بزرگداشت مسلمانان سپیدموی، گونه‌ای احترام و بزرگداشت خداوند است.» پيامبر(ص) و ديگر پيشوايان معصوم (ع)، همواره در بیانات خود، همگان را به گراميداشت سالمندان دعوت و تشویق کرده‌اند. امام سجاد(ع) درباره حقوق سالمندان می‌فرمايد: «حق سالخورده اين است كه حرمت پيری او را پاس بداری، اگر سوابق فضيلت در اسلام دارد، اجلالش كنی، او را مقدم بداری، در اختلافات خصمانه با او رو در رو نشوی، در راه رفتن بر او سبقت نگيری و پيشاپيش او راه نروی، او را نادان نپنداری، اگر رفتار جاهلانه‌ای كرد، تحمل كنی، به مقتضای سوابق سالمندی، احترامش كنی كه حق سن و سال نيز چون حق اسلام است.» بنابراین از منظر مکتب اخلاقی اسلام در کنار دیگر ارزش‌ها و معیارهایی که برای اجلال و احترام وجود دارد، کبر سن و بزرگسال بودن، یکی از معیار‌ها و مصادیق مهم حفظ کرامت انسان‌ها محسوب می‌شود.

سالمندان با سپر عمر و گذران پستی‌ و بلندی‌های زندگی به مرحله‌ای رسیده‌اند که نیازمند احترام، تکریم، محبت و مورد توجه قرار گرفتن در مجالس عمومی و خصوصی هستند. شیوه و سنت حضرات معصومین(ع) در مواجهه با سالمندان نیز همین‌گونه بود و آن‌ها افراد را به رعایت موازین زیر در مواجهه با سالمندان هدایت می‌کردند:

1. پیشی گرفتن در سلام به سالمند: امام صادق(ع) می‌فرماید: «کوچکتر به بزرگتر سلام کند.» همچنین ایشان یکی دیگر از مصادیق تکریم سالمند را سخن نگفتن قبل از او می‌داند.

2. تکریم سالمند در مجالس: احترام و جا دادن افراد سالمند در هنگام ورود به مجالس عمومی و خانوادگی، از مصادیق تعامل سازنده با سالمندان است و جزو مکارم اخلاقی به شمار می‌آید. حضرت رسول اکرم(ص) فرمود: «مجلس را جز برای سه نفر نگشایند: سالمند به‌دلیل سنش، دانشمند به‌دلیل علمش و قدرتمند به‌دلیل قدرتش.»

3. تقدم سالمند برای امام جماعت: امام صادق(ع) یکی از شرایط حق تقدم امام جماعت بر دیگری را مسن بودن فرد می‌داند. از دیگر سفارشات ائمه معصومین(ع) برای تکریم سالمندان، رعایت حال آن‌ها در نماز جماعت است. حضرت رسول اکرم(ص) فرمود: «هرگاه یکی از شما پیش‌نماز مردم می‌شود، نماز را کوتاه کند که میان آن‌ها خردسال، کهنسال، ناتوان و بیمار است.»

4. پیشی نگرفتن از سالمند: پیامبر خدا(ص) چون برایش آب آوردند، فرمود: «از بزرگان آغاز کنید.» در رساله حقوق امام سجاد(ع) نیز درباره حق سالمندان چنین بیان شده است: «در هیچ کاری بر بزرگسال سبقت نگیر و به‌ هنگام راه رفتن از او پیشی نگیر.»

5. مشورت با سالمند: سالمندان کوله‌باری از تجارب بر دوش دارند و از این‌رو می‌توانند آموخته‌های گران‌بهای خود را در اختیار جوانان قرار دهند. حضرت علی(ع) در این‌باره می‌فرماید: «تدبیر و اندیشه پیر را از دلیری جوان دوست‌تر می‌دارم.»

6. عدم موضع‌گیری در برابر سالمند: امام سجاد(ع) می‌فرماید: «هنگام دشمنی از رویارویی با سالمند بپرهیز» چنانچه تا کنون بیان شد، تکریم سالمندان و احترام ویژۀ آنان، از آموز‌ه‌های روشن فرهنگ اسلامی است؛ به همین مناسبت، در ادامه برخی دیگر از روایاتی که نشان از اهمیت این موضوع در منظومۀ فکری ـ اخلاقی آیین اسلام دارند، ذکر می‌شود:

پيامبر اسلام (ص) در حديثی می‌فرمايد: «البَركة مَعَ اكابِرِكم؛ بركت و خير ماندگار، همراه بزرگ‌ترهای شماست.» ایشان در سخنی ديگر می‌فرمايد: «الشّيخُ فی اَهْلِهِ كالنّبیِ فی اُمّتهِ؛ سالمند در ميان خانواده‏اش، همچون يك پيامبر در ميان امتش است.» در جایی دیگر ضمن توجه دادن به بزرگداشت پیران می‌فرمايد: «هر كس فضيلت و مقام يك بزرگ را به خاطر سن و سالش بشناسد و او را مورد احترام قرار دهد، خدای متعال او را از هراس و نگرانی روز قيامت ايمن می‏دارد.» امام علی(ع) نيز در اين باره می فرمايد: «یُكْرَمُ العالِمُ لِعلمه و الكبيرُ لِسِنّه؛ بايد دانشمند را به خاطر علمش و بزرگسال را به خاطر سن او احترام كرد.» امام صادق(ع) درباره توجه به حرمت بزرگ‌تر می‌فرماید: «لَيسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُوَقِّرْ كبيرَنا وَ لَمْ یَرْحَمْ صَغيرنا؛ كسی كه بزرگ ما را احترام نكند و كوچك ما را مورد شفقت و عطوفت قرار ندهد، از ما نيست.»

منابع

پرتال جامع علوم و معارف قرآن

دانشنامۀ حوزه