اسباب النزول

اسباب نزول؛ از جمله دانش‌های وابسته به علوم قرآن، به معنای حادثه، پیشامد یا طرح سؤالی است که موجب نزول آیه یا آیاتی از قرآن کریم شده است.

مفهوم شناسی

اسباب النزول یا سبب نزول از دانشهاى وابسته به قرآن کریم و از شاخههاى علوم قرآنى است. سبب نزول عبارت است از سؤال یا حادثه‏ای است که در پی آن آیه یا آیاتی از قرآن نازل شده‏اند. سسب نزول مقوله‌ای روایى و تاريخى است، مفسران و قرآنپژوهان به منظور پی بردن به سبب نزول آيات، بايد به منابع خاص آن مراجعه كنند اين منابع شامل مجموعه هاى حديث، تفسيرهاى قرآن به ویژه تفسيرهاى روایى كه سرشار از احاديث و ماثورات هستند. معتبرترين و مشهورترین کتب حاضر در این زمینه اسبابالنزول اثر واحدى، و لبابالنقول فى اسبابالنزول اثر سيوطى است.

اقسام اسباب النزول

اسباب النزول بر دو قسم است:

الف) سبب نزول عام

ب) سبب نزول خاص.

منظور از سبب عام نزول بخشی از قرآن است که به طور ابتدایی و با هدف هدایت مردم نازل شده است . مقصود از سبب خاص، سبب نزول اصطلاحی است و عبارت از سؤال یا حادثه‏ای است که در پی آن آیه‏ای نازل شده است.

کارکرد اسباب النزول

مفسران و محدثان روایات اسباب نزول را دارای اعتبار دانسته‌اند. آنان برای این مهم کارکردهایی چون: فهم صحیح سیاق آیات قرآن کریم، مرتفع شدن ابهام و مجملات و انحصار در این رابطه ، شناخت مصادیق مدنظر آیات به منظور تفسیر صحیح سور قرآن کریم رفع اشکال و جلوگیرى از برداشت‌هاى ناصواب از آیه ، شناخت حکمت و فلسفه تشریع احکام و نیز شناخت مكى و مدنى، ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه از علوم و معارف قرآنى است. براساس کارکردهای مهم و قابل توجه این مهم، تبیین سبب نزول آیات در هریک از سور جایگاه مهمی در فهم و نوع برداشت ما از آیات را داشته است. درراستای اهمیت این امر، برخی محققان بی توجهی به سبب نزول آیات را مهمترین منشأ پلورالیزم بشمار آورده اند. در مقابل این نظر، براساس گزارشات موجود، در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری، باوجود توجه به مصاديق آيات، از سبب نزول‌های کمتری استفاده شده است. در آیه مبارکه «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِاللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیهِ أَن یطَّوَّفَ بِهِمَا» برخی پنداشتند سعى میان صفا و مروه نه ‌تنها واجب نیست بلکه مباح است، عایشه با استناد به ‌سبب نزول آیه، فهم صحیح را تبیین نموده است. بر اساس روایات، این آیه هنگامى نازل شد که گروهى از مسلمانان در عمرة‌القضاء پنداشتند سعى میان صفا و مروه جایز نیست و نمودى از شرک است؛ زیرا مشرکان بر کوه صفا بتى به نام «اساف» و بر کوه مروه بتى به نام «نائله» نهاده بودند و میان آن دو بت سعى مى‌کردند؛ از این‌رو برخى مسلمانان از سعى میان آن دو خوددارى کردند؛ اما این آیه نازل شد و هر گونه اشکال و گناهى را در سعى میان صفا و مروه نفى کرد.

تمایز اسباب النزول و شان النزول

با توجه به تعريفى كه براى سبب نزول بيان شد، نسبت اين دو از نظر مفهوم، تباين و از نظر موارد و مصاديق، عموم و خصوص من وجه است؛ برخی امور، هم سبب نزول و هم شأن نزول است چون: فداكارى اميرالمؤمنين (ع) در ليلة المبيت كه هم سبب نزول آيه «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَاد» هم شأن نزول آن است؛ زيرا اين آيه به دنبال آن و به اقتضاى آن و نیز به منظوز تبیین فداكارى نيز نازل شده است. در برخی از آيات، تنها شأن نزول مطرح بوده و سبب نزول ندارد؛ همانند داستان ابرهه كه شأن نزول سوره فيل است؛ زيرا مى‏توان گفت: اين سوره درباره آن نازل شده، ولى سبب نزول آن نيست؛ چون به دنبال آن نازل نشده است.

منابع

ایکنا