ابوزید، نصرحامد
نصر حامد ابوزید(زاده 1934م- درگذشت 2010م)؛ یکی از نواندیشان معتزلی است که با رویکرد عقلی محض به بررسی متن قرآن پرداخته است. دو نظریه از رویکرد وی قابل استنتاج است. در نظریه اول، ابوزید وحی قرآنی را متنی معرفی میکند که محصول ارتباط زبانی خدا و پیامبر(ص) است و با قرائت پیامبر(ص) به متنی بشری تبدیل میشود. درصورت پذیرش این اصل، قرآن تاریخ مند و محدود به یک دوره تاریخ برای نمونه، محدود به دوره نزول میشود. در نظریه دوم، وی قرآن را متنی معرفی میکند که محصول تجربه دینی پیامبر(ص) است. در صورت پذیرش این نظریه، قرآن متنی بشری محسوب میشود و از جرگه متن الهی بیرون میرود.
آشنایی با نصرحامد ابوزید
نصر حامد ابوزید، یکی از دانشمندان مصری است که در ژوییه 1934 میلادی در یک از روستاهای شهر طنطا در غرب مصر به دنیا آمد. وی در سن ۱۲ سالگی، به اتهام هواداری از اخوان المسلمین به زندان افتاد. پس از دریافت آموزش‌های فنی او برای ارتباطات سازمان ملی در قاهره کار کرده.[۱] در همان زمان، او در دانشگاه قاهره شروع به تحصیل کرد. وی در سال 1972 لیسانس زبان و ادبیات عربی و در سال 1977 فوق لیسانس خود را از دانشکده ادبیات قاهره با پایان‌نامه‌ای با عنوان «مسئله مجاز در قرآن و تفسیر عقلی قرآن در نظر معتزله» دریافت کرد. در 1981 دکترای خود را در همان رشته و از همان دانشگاه با تحقیق در باب «تأویل قران در نظر ابن عربی» دریافت کرد. [۲] وی در سال‌های (۱۹۷8-1977م) در دانشگاه پنسیلوانیا در آمریکا به تدریس پرداخت و در این مدت با هرمونتیک آشنا شد و در سال‌های (1989-1985م) استاد مهمان دانشگاه اوراکا در ژاپن بود و در آن‌جا تحت تأثیر افکار ایزوتسو قرار گرفت. در سال ۱۹۹۵، به رتبه استاد تمام ارتقاء یافت. سپس، زمانی به مادرید، پایتخت اسپانیا، مهاجرت کرد. وی در دانشگاه لایدن در کشور هلند مشغول بود و استاد رسمی مطالعات اسلامی دانشگاه (لایدن هلند) و عضو شورای نویسندگان دایرةالمعارف قرآن کریم (بنگاه نشر کتاب بریل) بود.[۳] وی از ناحیه دو نفر از دانشمندان مصری به نام محمد بلتاجی حسن و اسماعیل سالم عبدالعادل و عبدالصبور شاهین[۴] تکفیر شد. علت تکفیر وی، دشمنی شدید با نصوص قرآن، سنت و دعوت به کنار گذاشتن آنها و دشمنی همواره او با شافعی و دیدگاه‌های اسلام و دیدگاه عربی بودن دین اسلام بود.[۵]
روش عقلی در تفسیر (رساله فوق لیسانس) 1982، فلسفه تأویل، بررسی تأویل قران از نظر ابن عربی (رساله دکتری) 1983، معنای متن 1990، نقد خطاب دینی 1992،[۶] متن، سلطه، حقیقت : اندیشه دینی در بین اراده شناخت و سلطه 1995، اندیشه در دوران تکفیر 1995، خطاب و تاویل 2000، بخشی از آثار وی به شمار می آیند.[۷] سرانجام، نصر حامد ابوزید در سال ۲۰۱۰ در قاهره[۸] درگذشت.[۹]
دیدگاه های قرآنی نصر حامد ابوزید
نصر حامد ابوزید مباحث خود را درباره قرآن بر پايه اين ادعا كه متن قرآن در ذات و جوهره‌اش محصولی فرهنگی[۱۰] است، بنیان نهاده است. فرهنگی بودن به معنای محدود کردن برخی از احکام و متن قرآن به دوره نزول است. در صورت پذیرش این دیدگاه، برخی از احکام قرآن قابل استفاده و اجرا در آینده و برای همیشه نخواهد بود. وی این دیدگاه را در كتابی به عنوان «مفهم النص؛ دراسات فی علوم القرآن» منتشرساخت كه انتقادات شديد علمای الازهر را به همراه داشت.[۱۱] وی این دیدگاه را به این دلیل انتخاب کرد تا اندیشه دینی را در دنیای مدرن قابل استفاده و مطابق آن گرداند. به همین دلیل، با رویکرد جدید غربی و با دید مدرن و با رویکرد عقلی محض به قرآن نگریسته و به سنت عربی وارد کرد.[۱۲]
به طور دقیق تر، وی با ابزار عقل میخواست تا با تأویل تاریخ‌مندی قرآن و زمینه‌سازی برای تطبیق مفاهیم آن با مدرنیته را به اثبات برساند.[۱۳][۱۴] استفاده وی از تأویل، ابزار دیگری همانند هرمنوتیک از نوع هرمنوتیک گادامر[۱۵] را برای فهم متن قرآن را میطلبید؛ چراکه معنا از ساختار زبانی استخراج میشود و ساختار زبانی هر عصری مختص هر عصری است که با موقعیت زمانی و مکانی آن منطبق است.[۱۶] از این رو، نیاز بود تا وی با استفاده از هرمنویتک، خوانشهای متعدد یک مفهوم را بدست آورد. از منظر ابوزید، مفهوم متن بر زبان به عنوان اصلی برای توضیح معنای متن است و بدین جهت، ارتباط میان متن و پدید آورندۀ آن را قطع میکند، بر خلاف دیدگاه سنتی و مرسوم که متن (قرآن) را با توجه به نازل کنندۀ آن مورد بررسی قرار می‌دهد.[۱۷] از این رو، برای استفاده از زبان قرآن برای جامعه امروز نیاز است تا از این رویکرد خارج شده و رویکرد جدیدی اتخاذ شود. ابوزید برای اثبات این مدعا، به نظریه‌های مختلفی از متقدمان و متاخران تمسک جسته است؛ اما استفاده ابوزید کاملا به صورت گزینشی بوده و او بدون پای‌بندی به تمام نتایج آن نظریه‌ها، صرفا هرآنچه را موید نظر خویش یافته، برگزیده است.[۱۸]
درواقع، وی با توجه محدود کردن متن قرآن به عصر نزول و تاریخ گذاری برای آن و غیر استفاده کردن برخی از احکام آن برای زمان جدید در تلاش بوده است تا گفتاری بودن زبان قرآن را اثبات کند و مدعی شفاهی بودن قرآن و بشری بودن قرآن را ثابت کند. مبتنی بر این دیدگاه، قرآن همچون سایر پدیده های بشری از جنبه قدسی خود فرو کاسته شده و جامعیت و جاودانگی خویش را از دست خواهد داد؛ درصورتی که شفاهی بودن قرآن فقط در مرحله حدوث و تکوین این کتاب آسمانی دانسته شده است و در مرحله نهایی قرآن به صورت متن نوشتاری درآمده است و قرآن صرفا، شفاهی نبوده است.[۱۹]
بر این اساس، وی راجع به چیستی وحی سه دیدگاه مطرح میکند. در دیدگاه نخست، وی نبوت را با کهانت مقایسه کرداما، اولاً بررسی ابوزید در مورد کهانت و شیوع فرهنگی آن کافی نیست؛ ثانیاً خرافه‌های فرهنگی مانند کهانت، توجیه مناسبی برای وحی ارائه نمی‌کند؛ ثالثاً ادعای او با شواهد درون‌دینی سازگار نیست. او در دیدگاه دومش قرآن را محصول تجربه دینی پیامبر معرفی میکند. وی در اواخر عمرش دیدگاه سومی را ارائه داد که بر اساس آن، قرآن را نه کلام خدا، بلکه کلام خطاپذیر پیامبر (ص) می‌داند. از نظر ابوزید، قرآن حاصل گفت‌وگوهای پیامبر در مواجهه با اعراب است. قرآن متن واحد و منسجم نیست؛ بلکه مجموعه‌ای از گفتارهاست. قرآن به‌مثابه گفتار، متنی پاره‌پاره تلقی میشود که اختلاف‌های آن توجیه‌پذیر و تناقض‌های آن رفع‌شدنی خواهد بود، زیرا هر گفتاری متناسب با شرایط و مقتضیات و برای مخاطبان خاصی بیان شده است.[۲۰]
برای نمونه، وی مسئله نصف بودن ارث زن نسبت به مرد[۲۱] را مربوط به زمان نزول و مرتبط به عصر جاهلیت می‌داند که هیچ ارزش و شأنیتی برای زن قائل نبودند. وی یک تقسیم‌بندی سه بعدی برای نصوص نیز مطرح کرده یعنی نصوصی که فقط شواهد تاریخی‌اند؛ نصوصی که قابل تأویل مجازی‌اند و نصوصی که با تکیه بر فحوا قابل گسترش هستند. وی می‌گوید پدیده‌هایی مانند برده‌داری و بنده و کنیز مربوط به تاریخ نزول است و رشد و تطور تاریخی احکام آن، ملغی شده است و نه می‌توان به هیچ یک از دلالت‌های پیشیتن تمسک کرد و نه سودمند است که مقصود یا فحوای دیدگاه اسلامی را برای نمونه، درباره برده‌داری مورد تمسک قرار دهد؛ مگر آنکه این کار صرفاً استشهاد تاریخی باشد. نمونه دیگر، مسئله ربا است که به اعتقاد وی قرآن کریم از جمله در آیات ۲۷۵ تا ۲۸۰ سوره بقره[۲۲]؛ تنها ربای موجود در فرهنگ جاهلی و یهودی را که نزول‌خواری صرف و ظلم فاحش بود، حرام دانسته است و این نصوص به سود و فواید اقتصادی که امروزه در علم اقتصاد و بانکداری مطرح است، هیچ اشاره‌ای ندارد.[۲۳]
نمونه دیگر از دیدگاه وی، عقاید وی در مورد جن است. وی معتقد است که جن[۲۴] یک فکر فرهنگی در جهان عرب آن زمان بود و به همین خاطر این مسئله در قرآن بیان شده است و اگر این مسئله در جهان عرب این گونه پنداشته نمیشد، سورهای نیز به این نام وجود نداشت.[۲۵] علاوه بر این، وی ادعا میکند که تعدادی از آیات قرآن می‌تواند رؤیای رسول باشد؛ ولی وی هرگز تمام قرآن را رؤیای رسولانه نمی‌داند.[۲۶]
منابع
ارجاعات
- ↑ . ویکی پدیا
- ↑ . دانشنامه حوزه؛ حامد ابوزید نسبت اسلام و اروپا را بررسی می کند
- ↑ .دانشنامه حوزه؛ چند همسری در قرآن / نقد دیدگاه دکتر نصر حامد ابوزید؛ نشست نقد و بررسی «رويكرد عقلانی در تفسير قرآن» برگزار شد
- ↑ . ویکی نور
- ↑ . ویکی پرسش
- ↑ . انتشار «چنين گفت ابن‌عربی»؛ كتابی جديد از «نصرحامد ابوزيد»
- ↑ . دانشنامه حوزه؛ حامد ابوزید نسبت اسلام و اروپا را بررسی می کند
- ↑ . ویکی نور
- ↑ . نواندیشان دینی از آثار محمد ارکون بسیار تأثیر گرفته‌اند
- ↑ .دانشنامه پژوهه؛ اساس نواندیشی دینی ترکیب تغییر و ثبات است
- ↑ . حامد ابوزيد: رسالت حقيقی قرآن چيزی ورای متن ظاهری آيات است
- ↑ . تحلیل متفاوت حسن حنفی از گزاره‌های تاریخی قرآن/ غفلت از انسان در نظام الهیاتی؛ خوانش انتقادی حسن حنفی از نزول وحی و اعتقاد به صعود انسان/ تاثیر خیال در خلق قرآن؛ حسن حنفی میخواست مسلمانان را به متن تاریخ بیاورد؛ نواندیشی تحت تأثیر دکتر شریعتی؛ شافعی و نواندیشان دینی جهان عرب؛ نشست نقد و بررسی «رويكرد عقلانی در تفسير قرآن» برگزار شد
- ↑ . جدیدترین شماره از مجله علمی پژوهشی «قرآن شناخت» منتشر شد
- ↑ . بررسی مبانی نظریه تفسیر قرآن حامد ابوزید در «مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی»
- ↑ . تاثیر افکار نصر حامد ابوزید بر طلاب و حوزه‌ها؛ هرمنوتیک؛ مهمان ناخوانده یا حبیب خدا/ پیش‌درآمدی بر معنای متن دینی؛ عدم انسجام در منظومه هرمونتیکی مجتهد شبستری
- ↑ . رویکردهای هرمنوتیکی در تفسیر اجتماعی قرآن؛ رویکرد زمینه‌گرای روشنفکران دینی در مواجهه با قرآن کریم؛ نقد آرای نصر حامد ابوزید در اثری تازه‌منتشر شده از سوی مؤسسه امام خمینی(ره)؛ کم‌اعتنایی نسبت به محققان عرب
- ↑ . قواعد تفسیر سوره عبس بر اساس المیزان در «تحقیقات قرآنی و حدیثی»؛. عقبه آرای قرآنی عابد الجابری/ نگاه تاریخی قرآن نگاهی واقع‌گراست؛اطلاعات ناقص روش‌های معاصر قرآن‌پژوهی از تشیع
- ↑ . نقد مبانی ابوزید در اثبات تاریخ‌مندی قرآن در دوفصلنامه «مطالعات قرآن و حدیث»
- ↑ . برگزاری کرسی «گفتاری یا نوشتاری بودن متن قرآن و تاثیر آن در فهم و تفسیر قرآن» در میبد
- ↑ درآمدی بر تعریف فلسفه فقه در «فلسفه دین»
- ↑ . الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَ لِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِها أَوْ دَيْنٍ آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً؛ «خداوند به شما در باره فرزندانتان سفارش مىكند: سهم پسر، چون سهم دو دختر است. و اگر [همه ورثه،] دختر [و] از دو تن بيشتر باشند، سهم آنان دو سوم ما ترك است؛ و اگر [دخترى كه ارث مىبرد] يكى باشد، نيمى از ميراث از آنِ اوست، و براى هر يك از پدر و مادر وى [متوفى] يك ششم از ما تَرك [مقرّر شده] است، اين در صورتى است كه [متوفّى] فرزندى داشته باشد. ولى اگر فرزندى نداشته باشد و [تنها] پدر و مادرش از او ارث برند، براى مادرش يك سوم است [و بقيّه را پدر مىبرد]؛ و اگر او برادرانى داشته باشد، مادرش يك ششم مىبرد، [البته همه اينها] پس از انجام وصيّتى است كه او بدان سفارش كرده يا دينى [كه بايد استثنا شود]. شما نمى دانيد پدران و فرزندانتان كدام يك براى شما سودمندترند. [اين] فرضى است از جانب خدا، زيرا خداوند داناى حكيم است» (نساء/11).
- ↑ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلَّا كَما يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُالشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ؛ «كسانى كه ربا مىخورند، [از گور] برنمىخيزند مگر مانند برخاستنِ كسى كه شيطان بر اثر تماس، آشفتهسَرَش كرده است. اين بدان سبب است كه آنان گفتند: «داد و ستد صرفاً مانند رباست.» و حال آنكه خدا داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانيده است. پس، هر كس، اندرزى از جانب پروردگارش بدو رسيد، و [از رباخوارى] باز ايستاد، آنچه گذشته، از آنِ اوست، و كارش به خدا واگذار مىشود، و كسانى كه [به رباخوارى] باز گردند، آنان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود» (بقره/275).
- ↑ . الفاظ قرآن بر خلاف دیدگاه معتقدان به تاریخ‌مندی حجیت دارد/ بی‌ضابطه بودن دعاوی ابوزید؛تحلیل انتقادی مبانی خوانشهای معاصر قرآن
- ↑ . قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً؛ «بگو: «به من وحى شده است كه تنى چند از جنّيان گوش فرا داشتند و گفتند: راستى ما قرآنى شگفتآور شنيديم». (جن/1)
- ↑ . اهمیت اسباب‌النزول در فهم قرآن قابل انکار نیست؛ نشست «بررسی افكار فرا‌فقهی و درون‌فقهی نوانديشان دينی معاصر» برگزار شد
- ↑ . شریعتی نگاهی تأویلی و دیالکتیکی به قرآن داشت/ روشنفکران دینی قرآن را کنار گذاشته‌اند؛ جواز تعدد زوجات در قرآن حكم عام و مطلق نيست؛ خوانش بافتاری؛ روش نصر حامد ابوزید در بازخوانی آیات مربوط به زنان