یتیم

یتیم؛ کودک و شخص نابالغ پدر از دست داده. در آموزه‌های دینی به شخص، شخصیت، اموال ، ازدواج، حقوق و تعلیم تربیت و اکرام یتیم و... بسیار تأکید شده است. گرچه طبق آیات و روایات رسیدگی و توجه به اوضاع زندگی ایتام جزء وظایف شرعی مردم و مسئولین جامعه است، لکن این توجه آثار مثبتی در زندگی دنیوی و اخروی افراد خواهد داشت. ضمن اینکه بی‌توجهی به آنان نیز برای انسان پیامدهای ناگواری به همراه دارد.

مفهوم شناسی

یتیم در لغت

یَتیم دو معنا دارد؛ مفرد و یکتا، کودک پدر مرده.

یتیم در اصطلاح

یتیم در اصطلاح شرعی به کسی گفته می‌شود که پدرش را قبل از بلوغ از دست داده است هرچند جدش زنده باشد. از نظر شرعی به کسی که مادرش فوت کرده باشد یتیم نمی‌گویند.

یتیم در قرآن

مسئله یتیم و احترام به او در آیات قرآن از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. تا آنجا كه حدود 20 آیه در این باره نازل شده است. گاهی به جاي تعبير «كمك به ايتام» تعبير «اكرام يتيم» استعمال شده است و افراد بی توجه را سرزنش می‌کند«كَلَّا بَل لَّاتُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ؛ ولى نه بلكه يتيم را نمى‏نوازيد».(فجر /17). گاهی رفتار اهل بیت پیامبر (ص) نسبت به اطعام یتیم تبیین می‌شود: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً....»(انسان/ 8 و نیز بلد / 15) زمانی بی اعتنایی به یتیمان را علامت کفر و نفاق می‌شمارد «أَ رَءَيْتَ الَّذِى يُكَذِّبُ بِالدِّينِ - فَذَالِكَ الَّذِى يَدُعُّ الْيَتِيم‏»آیا دیدی آن را که دین و روز قیامت را دروغ می‌پندارد،پس او کسی است که یتیم را از خود می‌راند»( ماعون/ 1و2) و نیز آیۀ« كَلاَّ بَلْ لاتُكْرِمُونَ الْيَتيمَ» چنان نیست که شما خیال می‌کنید بلکه شما یتیمان را گرامی نمی‌دارید » (فجر/ 17) در جایی دیگر تأکید می‌فرماید که نیکی فقط نماز خواندن نیست بلکه نیکوکار کسی است که مال خود را با تمام علاقه ای که به آن دارد به خویشاوندان و یتیمان و از کارافتادگان و انفاق کند «لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ.... وَ آتَى الْمالَ عَلى‏ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكين‏» (بقره/ 177، و نیز بقره / 83 ، بقره / 215،نساء/ 36) گاهی نیز اصلاح امور یتیمان را از کارهای بسیار شایسته معرفی نموده است «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتامى‏ قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ» از تو درباره یتیمان می‌پرسند، بگو: اصلاح کارآنان بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آنها بیامیزید، آنها برادران دینی شما هستند( بقره / 220) گاهی نیز تجاوز به حقوق دختران یتیم و رغبت به ازدواج با آنها به قصد پایمال کردن حقوق آنان، درعصر پیامبر عملی نکوهیده تلقی شده است «... فِي يَتَامَى النِّسَاءِ اللَّاتِي لَاتُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ» در مورد زنان يتيمى كه حقّ مقرّر آنان را به ايشان نمى‏دهيد و تمايل به ازدواج با آنان داريد (نساء/ 127) در خصوص اموال و داراییهای یتیمان نیز دستوراتی داده شده است از جمله؛ به سرپرستان یتیمان دستور می‌دهد که مواظب اموال آنان باشند و تا زمانی که به رشد عقلی رسیدند از سرمایه‌هایشان نگهداری کنند«وَابْتَلُوا الْيَتامى‏ حَتَّى إِذا بَلَغُواالنِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُم‏..»(نساء/ 6). در آیه‌ای دیگر هشدار می‌دهد که « وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ» (انعام / 152) و هرگز به مال یتیم نزدیک نشوید جز به آن وجه که نیکوتر است تا آنکه به حدّ رشد و کمال رسد و در آیه‌ای نیز می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا» (نساء/ 10) همانا کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و جور می‌خورند آنان در حقیقت در شکم خود آتش فرو می‌برند و زود باشد که در آتش فروزان دوزخ درافتند

یتیم در روایات

در روایات رسیده از معصومین (ع) نیز امر سرپرستی کودکان یتیم از پسندیده ترین امور به حساب آمده است و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می‌نمایند، تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آن ها برطرف شود. از نظر رسول خدا(ص)، برترین خانه‌ها خانه‌ای است که در آن به یتیمی نیکی شود و بدترین آن خانه‌ای است که بر یتیم بدی شود از ایشان نقل شده است که کسی عهده‌دار هزینه زندگی یتیمی شود، او در بهشت با وی مانند دو انگشت سبابه و وسطی، قرین و همراه است و نیز فرموده : «در خانه‌ای که یتیم باشد،رحمت و برکت الهی درفضای آن خانه حاکم خواهد شد» و باز می‌فرمایند «من و سرپرست یتیم، در بهشت در کنارهم خواهیم بود». حضرت علی(ع) می‌فرماید: «هر مرد و زن با ایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سریتیمی بکشد، خدای متعال به عدد هرمویی که دست خود را روی آن می‌گذارد، یک ثواب برای او می‌نویسد در دعای هشتم ماه رمضان درباره یتیم نوازی و دلجویی از یتیم چنین آمده است:«اللهم ارزقْنی فیه رحمة الْاَیتام؛ خدایا در این روز ترحم بر یتیمان را روزی ام فرما». حضرت امیر مؤمنان علی (ع) می‌فرماید: «الله، الله بالایتام، فلا تغبوا افواههم و لا یضیعوا بحضرتکم» خدا را! خدا را! درباره یتیمان، نکند که آنان گاهی سیر و گاه گرسنه بمانند و حقوقشان ضایع گردد! و در حدیثی دیگر فرمودند: «من افضل البر برالایتام»یعنی «از برترین نیکی‌ها، نیکی به یتیمان است» امام صادق(ع) فرمودند: «إِذَا بَکَى الْیَتِیمُ اهْتَزَّ لَهُ الْعَرْشُ»؛ دو جا عرش خدا به لرزه درمی‌آید که یکی از این دو زمان، وقتی‌ است که یتیمی که گریه کند و بالاخره اینکه بخشندگی و دادرسی به محرومان و یتیمان امام حسن (ع)را به کریم اهل‌ بیت(ع) مشهور کرد.

آثار مثبت توجه به یتیم

با توجه به آیات و روایات توجه و اکرام و احسان به یتیم در زندگی دنیوی و اخروی انسانها آثار مثبتی به همراه دارد. از جمله می‌توان به نوید ورود به بهشت، ترفیع درجات و محو سیئات و همچنین تلطیف روحیه، نورانی شدن و جلا پیدا کردن قلوب ، مصون و محفوظ ماندن از آتش دوزخ، برکت پیدا کردن مال و دارایی افراد، دست یافتن به کرامت از سوی خدا، بیمه کردن آخرت خود با کمک کردن به یتیمان و نیازمندان اشاره کرد. لذا وقتی کسی به نیازمندی کمک می کند، کمک نیکوکار قبل از اینکه به دست نیازمند برسد به درگاه الهی وارد می شود و از این رو باید دست حامیان را بوسید که چنین مقام والایی دارند.

پیامدهای بی توجهی به یتیم

بی توجهی به یتیمان و غفلت از نیازهای مادی و روحی آنها پیامدهای زیانباری در جامعه به همراه خواهد داشت. از جمله اینکه از جهات عاطفی موجب اختلال در شخصیت کودک و در نهایت منجر به تشکیل گروه های تبهکاری و بروز نابهنجاری‌ها در جامعه گردیده و امنیت اجتماعی را از جامعه سلب می‌کند. زمینه‌ساز عقوبت دنیایی و اخروی، تضییع‌کنندگان می‌شود.

منابع

سایت ایکنا

دانشنامه آزاد فارسی

ویکی پرسش

ویکی فقه

ویکی پاسخ

فرهنگنامه قرآن

ویکی شیعه